بَجيله‌، يكى‌ از قبايل‌ مشهور عرب‌ قحطانى‌ كه‌ در صدر اسلام‌ نقش‌ مهمى‌ در حوادث‌ عراق‌ داشت‌. نام‌ اين‌ قبيله‌ - كه‌ فرزدق‌ نيز از آن‌ در اشعار خود ياد كرده‌ (1/371) - مأخوذ از نام‌ بجيله‌، دختر صعب‌ بن‌ سعد العشيره‌ است‌ (سمعانى‌، 2/91؛ قلقشندي‌، 1/329؛ ابن‌ اثير، 1/279).
سلسله‌ نسب‌ بجيله‌ به‌ درستى‌ معلوم‌ نيست‌، اما بيشتر منابع‌ آنها را مانند قبيلة خثعم‌ منسوب‌ به‌ انمار بن‌ اراش‌ بن‌ عمرو بن‌ غوث‌ دانسته‌اند كه‌ در يمن‌ ساكن‌ بودند (ابن‌ قتيبه‌، 64؛ ابن‌ دريد، 515؛ ابن‌ حزم‌، 10/484؛ قس‌: ابن‌ اثير، همانجا؛ براي‌ محل‌ زندگى‌ آنها، نك: همدانى‌، 71، 116، 119، 120-122؛ كوسن‌ دوپرسوال‌، II/48 .(I/190, به‌ گفتة يعقوبى‌ در 10ق‌ قيس‌ بن‌ غربه‌ پيشوايى‌ بجيله‌ را در دست‌ داشت‌ (2/79).
يكى‌ از مهم‌ترين‌ نبردهايى‌ كه‌ اين‌ قبيله‌ در آن‌ شركت‌ داشت‌، واقعة جبله‌ ميان‌ ايرانيان‌ و اعراب‌ در عام‌الفيل‌ بود (ابوعبيد، 1/62؛ نولدكه‌، 373). بجيله‌ از جمله‌ قبايلى‌ به‌ شمار مى‌رفت‌ كه‌ پس‌ از فتح‌ مكه‌، مسلمان‌ شدند. گفته‌اند جرير بن‌ عبدالله‌ به‌ نمايندگى‌ از بجيله‌ و به‌ همراه‌ تنى‌ چند از افراد قبيله‌ نزد پيامبر(ص‌) آمد و اسلام‌ آورد (ابن‌ سعد، 1/347؛ سمعانى‌، همانجا) و از طرف‌ آن‌ حضرت‌ مأمور شد تا بت‌ ذوالخلصه‌ را كه‌ بت‌ مشترك‌ قبايل‌ دوس‌، خثعم‌ و بجيله‌ بود، نابود كند (طبري‌، 3/158؛ كلبى‌، 35-36؛ ابن‌ هشام‌، 1/88 -89؛ على‌، 6/270- 271). جرير در نبرد قادسيه‌، فرماندهى‌ نيروي‌ فرستاده‌ شده‌ از بجيله‌ را برعهده‌ داشت‌ (دينوري‌، 122؛ ابن‌ اثير، همانجا؛ نيز نك: طبري‌، 3/486).
به‌ سبب‌ شركت‌ بجيله‌ در جنگهاي‌ فتوح‌، عمر بن‌ خطاب‌ آنان‌ را كه‌ دوست‌ داشتند در شام‌ سكنى‌ گزينند، در غنايم‌ شريك‌ كرد (همو، 3/462؛ بلاذري‌، 353، 373) و آنگاه‌ پيشوايى‌ گروهى‌ از بجيله‌ را به‌ عرفجة بن‌ هرثمه‌ داد و جرير را پيشواي‌ تيرة ديگري‌ از آن‌ قبيله‌ كرد (طبري‌، 3/462، 471؛ قس‌: يعقوبى‌، 2/142-143). در زمان‌ امام‌ على‌(ع‌) افراد اين‌ قبيله‌ در نبردهاي‌ جمل‌ و صفين‌ شركت‌ داشتند؛ هرچند در جنگ‌ صفين‌ گروهى‌ از آنان‌ با سپاه‌ على‌(ع‌) و گروهى‌ ديگر با سپاه‌ شام‌ همراه‌ بودند (طبري‌، 4/500، 561، 562؛ دينوري‌، 144- 146، 172؛ كحاله‌، 1/65؛ نك: ه د، يزيد بن‌ اسد، نيز جرير بن‌ عبدالله‌).
مآخذ: ابن‌ اثير، على‌، اسدالغابة، قاهره‌، 1286ق‌؛ ابن‌ حزم‌، على‌، جمهرة انساب‌ العرب‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، 1382ق‌/1962م‌؛ ابن‌ دريد، محمد، الاشتقاق‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بيروت‌ / بغداد، 1378ق‌/ 1958م‌؛ ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبري‌، بيروت‌، دارصادر؛ ابن‌ قتيبه‌، عبدالله‌، المعارف‌، به‌ كوشش‌ ثروت‌ عكاشه‌، قاهره‌، 1960م‌؛ ابن‌ هشام‌، عبدالملك‌، السيرة النبوية، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ سقا و ديگران‌، قاهره‌، 1355ق‌/1936م‌؛ ابوعبيد بكري‌، عبدالله‌، معجم‌ ما استعجم‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ سقا، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ بلاذري‌، احمد، فتوح‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ انيس‌ طباع‌، بيروت‌، 1407ق‌/ 1987م‌؛ دينوري‌، احمد، الاخبار الطوال‌، به‌ كوشش‌ عبدالمنعم‌ عامر، قاهره‌، 1380ق‌/1960م‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ يحيى‌ معلمى‌، حيدرآباد دكن‌، 1383ق‌/1963م‌؛ طبري‌، تاريخ‌؛ على‌، جواد، المفصل‌ فى‌ تاريخ‌ العرب‌ قبل‌ الاسلام‌، بيروت‌، 1978م‌؛ فرزدق‌، ديوان‌، بيروت‌، 1414ق‌/ 1994م‌؛ قلقشندي‌، احمد، صبح‌ الاعشى‌، قاهره‌، 1963م‌؛ كحاله‌، عمر رضا، معجم‌ قبائل‌ العرب‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ كلبى‌، هشام‌، الاصنام‌، به‌ كوشش‌ احمد زكى‌ پاشا، قاهره‌، 2000م‌؛ نولدكه‌، تئودور، تاريخ‌ ايرانيان‌ و عربها در زمان‌ ساسانيان‌، ترجمة عباس‌ زرياب‌، تهران‌، 1358ش‌؛ همدانى‌، حسن‌، صفة جزيرة العرب‌، به‌ كوشش‌ هاينريش‌ مولر، ليدن‌، 1884م‌؛ يعقوبى‌، تاريخ‌، بيروت‌، دارصادر؛ نيز:
de Perceval, A. P., Essai sur l'histoire des Arabes, Paris, 1847.
شادي‌ دايى‌رضايى‌ مقدم‌