باب‌ِ عالى‌، اصطلاحى‌ در نظام‌ اداري‌ - سياسى‌ امپراتوري‌ عثمانى‌ و عنوان‌ نهاد صدارت‌ عظمى‌، مركز هدايت‌ و ادارة كشور كه‌ از سدة 13ق‌/19م‌، توسعاً به‌ معنى‌ دولت‌ عثمانى‌ به‌ كار رفته‌ است‌.
باب‌ عالى‌ به‌ معنى‌ درگاه‌ عالى‌ از ديرباز به‌ عنوان‌ مركز و نشانة حاكميت‌ و وحدت‌ و اعمال‌ قدرت‌ از موقعيت‌ ممتازي‌ برخوردار بوده‌، و فرمانهاي‌ مربوط به‌ رتق‌وفتق‌ اموركشور از همانجا صادرمى‌شده‌ است‌. باب‌ و واژه‌هاي‌ مترادف‌ آن‌ به‌ عنوان‌ مركز حل‌ و فصل‌ امور كشور، از روزگار كهن‌ متداول‌ بوده‌ است‌، چنانكه‌ گزنفن‌ يونانى‌ نيز به‌ آن‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ (نك: II/174 ؛ IA, پاكالين‌، .(I/136-137 باب‌ عالى‌ با عنوانهاي‌ گوناگون‌ ديگري‌ مانند در، درگاه‌، دربار (همانجاها)، باب‌سراي‌،باب‌سلطانيه‌(«دائرةالمعارف‌...2»،188 )،قاپى‌ (طيارزاده‌، 3/98)، پاشاقپوسى‌، باب‌ همايون‌ (صبحى‌، 35)، درگاه‌ عالى‌ (همو، 71)، باب‌ آصفى‌، سراي‌ آصفى‌ كه‌ محل‌ استقرار صدراعظم‌ بود (پاكالين‌، )، I/140 و ديوان‌ خانة باب‌ عالى‌ نيز ناميده‌ شده‌ است‌ («دائرةالمعارف‌»، همانجا).
تا زمان‌ فتح‌ استانبول‌ در 857ق‌/1453م‌، امور دولت‌ عثمانى‌ در دربار و تحت‌ نظر شخص‌ سلطان‌ اداره‌ مى‌شد (پاكالين‌، نيز ، IA همانجاها) كه‌ آن‌ را ديوان‌ همايون‌ و يا قبه‌ آلْتى‌ (زيرگنبد) (ثريا، 4/736) مى‌گفتند و اگر چه‌ واژة باب‌ عالى‌ در متون‌ تاريخى‌ اوايل‌ سدة 12ق‌/18م‌، به‌ كار رفته‌ (نعيما، 4/48)، اما سلطان‌ محمود دوم‌، نخستين‌ پادشاهى‌ است‌ كه‌ در سدة 13ق‌/19م‌، اصطلاح‌ باب‌ عالى‌ را در فرمانهاي‌ خود آورده‌ است‌ (پاكالين‌، .(I/138 با گسترش‌ امپراتوري‌ عثمانى‌ و پيچيدگى‌ مسائل‌، ادارة امور از دربار جدا، و به‌ صدر اعظم‌ واگذار شد و از زمان‌ صدارت‌ كوپريلى‌ محمد پاشا در 1061ق‌/1650م‌ در اين‌ نهاد تثبيت‌ شد ، IA) پاكالين‌، همانجاها). محل‌ باب‌ عالى‌ ابتدا ثابت‌ نبود و با تغيير اقامتگاه‌ صدر اعظمها - مانند محمود پاشا، گديك‌ پاشا و... - در محله‌هاي‌ مختلف‌ شهر استانبول‌ جابه‌جا مى‌شد؛ از زمان‌ صدارت‌ ابراهيم‌ پاشا نوشهرلى‌ (ه م‌) به‌ نزديك‌ كاخ‌ توپكاپى‌ منتقل‌ شد و در ساختمان‌ ثابتى‌ استقرار يافت‌ II/175) .(IA,
باب‌ عالى‌ از 3 ادارة بزرگ‌ كه‌ هر يك‌ مشتمل‌ بر دواير كوچك‌تري‌ بود، تشكيل‌ مى‌شد و هر كدام‌ سرپرست‌ جداگانه‌اي‌ داشت‌ كه‌ عبارت‌ بودند از: 1. كَهيابيك‌ كه‌ در مقام‌ معاونت‌ صدراعظم‌ و به‌ امور لشكري‌ و كشوري‌ مى‌پرداخت‌؛ 2. رئيس‌ الكُتّاب‌ كه‌ مسئوليت‌ ادارة امور خارجى‌ را برعهده‌ داشت‌ و كسانى‌ مانند آمدجى‌ (ه م‌)، ترجمان‌ ديوان‌ همايون‌ (مترجم‌) - رابط ميان‌ نمايندگان‌ خارجى‌ و رئيس‌ الكُتّاب‌ - و بيليك‌ جى‌ كه‌ عهده‌دار تنظيم‌ فرمانها، عهدنامه‌ها و بايگانى‌ آنها بود، با او همكاري‌ مى‌كردند (پاكالين‌، )؛ I/137-138 3. چاووش‌ باشى‌ (همانجا) يا كدخداي‌ صدرعالى‌ - صدارت‌ عظمى‌ كتخداسى‌ - (ثريا، 4/800 بب) كه‌ مسئوليت‌ رسيدگى‌ به‌ شكاياتى‌ كه‌ به‌ صدراعظم‌ مى‌شد، و در عين‌ حال‌ معرفى‌ متهمان‌ به‌ محكمه‌، امور تشريفات‌ و ضبطيه‌ را عهده‌دار بود (پاكالين‌، همانجا). همچنين‌ سمتى‌ با عنوان‌ استادي‌ باب‌ عالى‌ (باب‌ عالى‌ خوجه‌ ليقى‌) وجود داشت‌ كه‌ آموزش‌ زبان‌ فارسى‌ و عربى‌ براي‌منشيان‌ را برعهده‌ داشت‌ .(I/139-140ٹُّû)
پس‌ از انحلال‌ سپاه‌ ينى‌چري‌ در 1242ق‌/1826م‌ كه‌ در تاريخ‌ عثمانى‌ به‌ «واقعة خيريه‌» معروف‌ است‌ (نك: شاو، 2/53 - 55)، صدر اعظمها از اقامت‌ در كاخ‌ باب‌ عالى‌ صرف‌نظر كردند و از اين‌ تاريخ‌ به‌ يك‌ ادارة رسمى‌ كه‌ رياست‌ آن‌ را خود صدراعظم‌ بر عهده‌ داشت‌، تبديل‌ شد ( II/136 .(IA, با شروع‌ دورة اصلاحات‌ (نك: ه د، اصطلاح‌ طلبى‌) از سوي‌ محمود دوم‌، تشكيلات‌ و سازمان‌دهى‌ باب‌ عالى‌ نيز دگرگون‌ شد، چنانكه‌ ادارة كدخداي‌ صدرعالى‌ به‌ نظارت‌ ملكيه‌ و يك‌ سال‌ بعد به‌ نظارت‌ داخليه‌ (وزارت‌ داخله‌)، دايرة رئيس‌ الكتابى‌ به‌ نظارت‌ خارجيه‌ (وزارت‌ امورخارجه‌) ، باب‌ دفترداري‌ به‌ وزارت‌ ماليه‌ (شاو، 2/135- 136؛ پاكالين‌، ؛ I/138 II/176 ؛ IA, «دائرةالمعارف‌»، تبديل‌ گرديد و نيز به‌ شيوة اروپاييان‌ مجالسى‌ با عنوان‌ مجلس‌ والاي‌ احكام‌ عدليه‌ و شوراي‌ دولت‌ در آن‌ داير شد (جودت‌ پاشا، 157 ؛ شاو، 2/142- 148؛ اينال‌، .(I/24
باب‌ عالى‌ به‌ عنوان‌ مركز ثقل‌ رهبري‌ امپراتوري‌ عثمانى‌ در زمان‌ فرمانروايى‌ عبدالمجيد اول‌ و نيز سلطان‌ عبدالعزيز (سدة 13ق‌/19م‌) از قدرت‌ و اعتبار بسياري‌ برخوردار بود («دائرةالمعارف‌»، همانجا)، اما در دورة عبدالحميد دوم‌ (1293- 1326 ق‌/1876- 1908م‌) به‌ تدريج‌ از اهميت‌ آن‌ كاسته‌ شد و امور امپراتوري‌ مستقيماً زير نظر پادشاه‌ و از سوي‌ دربار اداره‌ مى‌شد (همانجا). با بركناري‌ عبدالحميد دوم‌ و به‌ قدرت‌ رسيدن‌ جمعيت‌ اتحاد و ترقى‌ (ه م‌)، باب‌ عالى‌ بارديگر اهميت‌ خود را باز يافت‌ (شاو، 2/489 بب). با شروع‌ جنگهاي‌ بالكان‌ و شكست‌ دولت‌ عثمانى‌، گروهى‌ از هواداران‌ اتحاد و ترقى‌ كه‌ انورپاشا نيز در ميان‌ آنان‌ بود، به‌ ساختمان‌ باب‌ عالى‌ حمله‌ بردند و دولت‌ كامل‌ پاشا را مجبور به‌ استعفا كردند و محمود شوكت‌ پاشا را به‌ صدارت‌ برداشتند. در اين‌ ميان‌ ناظم‌ پاشا وزيرجنگ‌ و عده‌اي‌ ديگر كشته‌ شدند. اين‌ واقعه‌ كه‌ در صفر 1331/ ژانوية 1913 اتفاق‌ افتاد، به‌ «واقعة هجوم‌ به‌ باب‌ عالى‌» معروف‌ است‌ (نك: بدوي‌ كوران‌، -320 318 ؛ بايور، 66 ؛ شاو، 2/498). ساختمان‌ باب‌ عالى‌ بارها دچار آتش‌ سوزي‌ كامل‌ شده‌، و سپس‌ تجديد بنا گرديده‌ است‌ كه‌ آخرين‌ آن‌ در 1329ق‌/1911م‌ بود (اكرم‌كوچو، ).همچنين‌زلزله‌اي‌نيزدر IV/1761-1765 1271ق‌/1855م‌ ساختمان‌ آن‌ را ويران‌ ساخت‌ (جودت‌ پاشا، همانجا).
با فروپاشى‌ و تجزية دولت‌ عثمانى‌، باب‌ عالى‌ نيز از ميان‌ رفت‌ و ساختمان‌ آن‌ به‌ محل‌ استانداري‌ استان‌ استانبول‌ تبديل‌ شد. خيابانى‌ كه‌ ساختمان‌ باب‌ عالى‌ در آن‌ قرار دارد و به‌ «باب‌ عالى‌ جاده‌سى‌» معروف‌ بود، امروزه‌ «آنكاراجاده‌سى‌» ناميده‌ مى‌شود (اكرم‌كوچو، و مركز امور مطبوعاتى‌ و انتشاراتى‌ شهر استانبول‌ است‌.
مآخذ: ثريا، محمد، سجل‌ عثمانى‌ (تذكرة مشاهير عثمانيه‌)، استانبول‌، 1316ق‌؛ شاو، ا.ج‌.و ا.ك‌. شاو، تاريخ‌ امپراتوري‌ عثمانى‌ و تركية جديد، ترجمة محمود رمضان‌زاده‌، مشهد، 1370ش‌؛ صبحى‌، محمد، تاريخ‌، استانبول‌، 1198ق‌؛ طيارزاده‌، احمدعطا، تاريخ‌، استانبول‌، 1293ق‌؛ نعيما، مصطفى‌، تاريخ‌، استانبول‌، چ‌ سنگى‌؛ نيز:
Bayur., H., XX. Y O zy o lda t O rkl O g O n tarih ve acun siyasas o O zerindeki etkileri, Ankara, 1974; Bedevi Kur @ n, A., Ink o l @ p tarihimiz ve J N n T O rkler, Istanbul, 1945; Cevdet Pasa , Tez @ kir, Ankara, 1986, nos. 1-12; Ekrem Ko 5 u, R., Istanbul ansiklopedisi, Istanbul, 1960; IA; Inal, M. K., Osmanl o devrinde son sadr o azamlar, Istanbul, 1964; Osmanl o tarihi ansiklopedisi; Pakal o n, M. Z., Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O , Istanbul, 1971.
على‌ اكبر ديانت‌