اَنْجُمَن‌ِ آثارِ مِلّى‌، انجمنى‌ كه‌ به‌ همت‌ برخى‌ از ايران‌ دوستان‌ در 1301ش‌ با هدف‌ حفظ آثار كهن‌ ايرانى‌ و معرفى‌ آنها به‌ مردم‌ در تهران‌ تشكيل‌ شد.
فعاليتهاي‌ اين‌ انجمن‌ در سه‌ دورة جداگانه‌ انجام‌ گرفته‌ است‌: دورة اول‌ از 1301ش‌ آغاز مى‌شود كه‌ پس‌ از برگذاري‌ جشن‌ هزارة فردوسى‌ (1313ش‌) خاتمه‌ مى‌يابد. دورة دوم‌ از آذر 1323 شروع‌ مى‌شود ( مجموعه‌...،235؛ «مراكز...»، 820) و تا شهريور 1366 ادامه‌ مى‌يابد و از اين‌ تاريخ‌، بنابر تصويب‌ شوراي‌ عالى‌ انقلاب‌ فرهنگى‌، با نام‌ «انجمن‌ آثار و مفاخر فرهنگى‌»، به‌ فعاليتهاي‌ خود ادامه‌ داده‌ است‌ (تحقيقات‌ ميدانى‌).
در نخستين‌ اساسنامة انجمن‌، هدفهاي‌ تشكيل‌ آن‌، چنين‌ بيان‌ شد: تأسيس‌ موزه‌ و كتابخانه‌اي‌ در تهران‌، ثبت‌ و طبقه‌بندي‌ آثار ملى‌ ايران‌، نگهداري‌ مجموعه‌هاي‌ نفيس‌ در كتابخانه‌ها و موزه‌ها، بهره‌مند ساختن‌ مردم‌ از اين‌ مجموعه‌ها از راه‌ تعليم‌ در مدارس‌ و عرضة آنها در نمايشگاهها، و سرانجام‌ حفظ و احياي‌ صنايع‌ و هنرهاي‌ ايرانى‌ ( مجموعه‌،4).
اين‌ هدفها در اساسنامة دورة دوم‌ دگرگونيهايى‌ يافت‌ كه‌ از آن‌ جمله‌اند: تجليل‌ از بزرگان‌ ايران‌ و احياي‌ نام‌ آنان‌ از راه‌ نشر آثار ايشان‌، ساختن‌ آرامگاه‌ و يا تنديس‌ بزرگان‌ و كمك‌ به‌ تأسيس‌ و يا تكميل‌ كتابخانه‌ها و موزه‌ها در ساير شهرها (همان‌، 238-239).
اعضاي‌ انجمن‌ (طبق‌ اساسنامة اول‌ و دوم‌)، با اندكى‌ تغيير شامل‌ 15 تن‌ اعضاي‌ مؤسس‌ با عنوان‌ «كميتة انجمن‌» است‌. افزون‌ بر اين‌ افراد، شماري‌ غير محدود با عنوان‌ اعضاي‌ عمومى‌ و اعضاي‌ افتخاري‌ نيز از ميان‌ علاقه‌مندان‌ به‌ علم‌ و صنعت‌ ايران‌ برگزيده‌ مى‌شوند. هيأت‌ مديرة انجمن‌ از رئيس‌، معاونان‌ او، منشى‌ و تحويلدار، براي‌ مدت‌ يك‌ سال‌ از ميان‌ اعضاي‌ مؤسس‌ انتخاب‌ مى‌گردند كه‌ وظيفة آنها اجراي‌ تصميمات‌ هيأت‌ مؤسس‌ است‌ (همان‌، 3، 6، 239-240).
برخى‌ از اعضاي‌ مؤسس‌ انجمن‌ در دورة اول‌ شخصيتهايى‌ چون‌ محمدعلى‌ فروغى‌، حسن‌ مستوفى‌، حسن‌ پيرنيا، تيمورتاش‌، كيخسرو شاهرخ‌ و فيروز ميرزا نصرت‌الدوله‌ بوده‌اند. در دورة دوم‌، شخصيتهايى‌ مانند حسن‌ اسفندياري‌، حسين‌ علاء، على‌اصغر حكمت‌، حسين‌ سميعى‌، سيدحسن‌ تقى‌زاده‌، قاسم‌ غنى‌ و محمد قزوينى‌ با آن‌ همكاري‌ داشتند (همان‌، 235-236).
مهم‌ترين‌ اقدامات‌ انجمن‌ بدين‌ قرار بوده‌ است‌: تشكيل‌ همايشهايى‌ در بزرگداشت‌ فرهيختگان‌ علم‌ و ادب‌ ايران‌، مانند جشن‌ هزارة فردوسى‌، احداث‌ و تعمير آرامگاه‌ برخى‌ از بزرگان‌ مانند آرامگاههاي‌ فردوسى‌، ابن‌ سينا و سعدي‌، و ساخت‌ تنديس‌ آنان‌ و تنديس‌ نادرشاه‌، و نيز چاپ‌ آثاري‌ در زمينه‌هاي‌ فلسفى‌، ادبى‌ و علمى‌ (مصطفوي‌، 3؛ «مراكز»، 820 -822).
مآخذ: مجموعة انتشارات‌ قديم‌ انجمن‌، تهران‌، 1351ش‌؛ «مراكز و مجامع‌ فرهنگى‌»، راهنماي‌كتاب‌، تهران‌، 1353ش‌، س‌ 17، شم 10-12؛ مصطفوي‌، محمدتقى‌، سفارش‌ نامة انجمن‌ آثار ملى‌، تهران‌، 1344ش‌؛ تحقيقات‌ ميدانى‌ مؤلف‌.
على‌ ميرانصاري‌