آپولونيوسِ پِرگايي (262ـ190ق‌م)، رياضي‌دان و منجم يوناني. نام وي در منابع اسلامي بيشتر به صورت بَلينوس يا بَليناس و نيز به صورتهاي اَبُولُونْيوس، اَفُولُونيوس، اَبْلينَس، اَبُولوس، اَبُلُّونيوس آمده است. در پِرگا كه اكنون جزءِ تركيه است و احسانيه ناميده مي‌شود) زاده شد. در جواني به اسكندريه رفت و نزد شاگردانش اقليدس دانش آموخت. سپس در همان شهر به تدريس پرداخت و همان جا نيز درگذشت. معاصرانش او را «مهندس بزرگ» مي‌ناميدند. برخي از دانشمندان اسلامي لقب نجّار به وي داده‌اند. مشهورترين اثر وي كتاب مخروطات است كه در نوع خود مهم‌ترين اثر علمي زمان وي به شمار مي‌رفته و تا قرنها مورد استفاده بوده است. وي مبحث مقاطع مخروطي را كه در پژوهشهاي هندسه‌دانان گذشته ناقص مانده بود، تكميل كرد و اصطلاحات Parabola (شلجمي يا سهمي)، Hyperbola (هُذلولي) و Ellips (بيضي) را وارد دانش مخروطات ساخت. اشارات او به اقليدس و ديگر رياضي‌دانان پيش از وي در اين كتاب، نشان مي‌دهد كه از آثار آنان به خوبي استفاده كرده است. كتاب مخروطات كه شامل 8 مقاله بود، در نتيجة تصرّفات و سهل‌انگاريهاي نسخه‌برداران دستخوش دگرگونيهاي بسيار شد و قسمتي از آخرين مقالة آن نيز از ميان رفت. در اواخر سدة 5 و اوايل سدة 6م، اتوكيوس (اوطوقيوس ) كه خود هندسه‌دان قابلي بود، به بازسازي اين كتاب برخاست. وي اين كار را در مورد 4 مقالة نخستين آن اجام داد. امّا بقية مقالات به همان صورتِ تحريف شده باقي ماند. 4 مقالة نخستين را، هلال بن ابي هلال حِمصي، و 3 مقالة ديگر را ثابت بن قُرّة حَرّاني زير نظر احمد بن موسي خوارزمي به عربي ترجمه كردند. اصل آن 3 مقاله، بعدها به كلي از ميان رفت.
كتاب مخروطات طيّ قرنها مورد استفادة رياضي‌دانان مسلمان بوده و اينان شروح بسياري بر آن نگاشته‌اند. از آن ميان است: اصلاح كتاب المخروطات از ابوجعفر محمد بن الحسين، تلخيص المخروطات از ابوالفتح محمد بن قاسم بن فضل اصفهاني (سدة 6ق) و تصفّح المخروطات از ابوالحسين عبدالملك بن محمد شيرازي. ابن هيثم (354ـ430ق/965ـ1039م) نيز مقاله‌اي در تكميل بخش هشتم آن نوشت.
اثر مهم ديگر اپولونيوس كه اصل يوناني آن از ميان رفته و تنها ترجمة عربي آن باقي مانده، رساله‌اي است با عنوان في قطع الخطوط علي النسبه.
بخش مهمي از اثار آپولونيوس در سده‌هاي نخستينِ هجري به زبان عربي ترجمه شده است، ولي اكنون نه از اين ترجمه‌ها چيزي به جاي مانده است نه از اصل يوناني آنها. عنوان عربي قسمتي از اين آثار چنين است: رساله في قطع السّطوح علي النّسبه، رساله في النّسبه المحدوده، رساله في الدّوائر المماسّه.

مآخذ: ابن نديم، محمد بن اسحاق، فهرست، بيروت، دارالمعرفه، ص 373؛ بروكلمان (آلماني)، 1/242، ذيل، 1/384؛ دائره‌المعارف اسلام (دوم)، ذيل Balinus؛ سزگين (آلماني)، 5/135ـ143.
محمدعلي مولوي