آپولونيوسِ تيانائي (4ق‌م ـ97م)، حكيم و طبيعي‌دان يوناني. نام وي در منابع عربي بيشتر به صورت بَلينوس، يا بَليناس و نيز به صورتهاي اَبولوس، اَبْلوس، اَبْلّونيوس، آبلوس و بَلونيوس آمده و به عناوين الحكيم و صاحب الطّلسمات نيز شناخته شده است. وي در تيانا (واقع در بخش مياني آسياي صغير) زاده شد. نخست به مكتب فيثاغورس گرايش داشت. پس از آموزشهاي نخستين، به آسياي غير رفت و همه جا به بحث و مناقشه دربارة رازهاي طبيعت و حقايق اديان پرداخت. در حدود 50 سالگي به بابِل رفت، و از دانشمندان آنجا برخي رموز پزشكي را فراگرفت. سپس به هند رفت، و آنجا نيز دانشهاي تازه‌اي آموخت. چون به يونان بازگشت، مدتي در شهرهاي گوناگون به درمان بيماران پرداخت و به علت برخورداري از معلومات تازه‌اش كه در آن محيط ناشناخته بود، پايگاهي والا يافت، اما در آتن او را جادوگر شمردند و او مدتي به همين اتهام در رُم زنداني بود. از آن پس روزگاري به جهانگردي گذراند و سرانجام به اسكندريه رفت. در دوران حكومت وِسْپازيان (69 ـ79م) و پسرش تيتوس (79ـ81م) به آسودگي و احترام زيست، اما در عصر دوميتيان (81 ـ96م) كوشيد مردم شهرهاي يونان را بر امپراتور بشوراند، و از اين رو باز به زندان افتاد، گرچه مدت درازي در زندان نماند. محل وفات وي معلوم نيست.
شهرت آپولونيوس به سبب آثار بسيار مهمي است كه به او نسبت داده مي‌شود. ظاهراً مدت كوتاهي پس از مرگ وي، شهرتش بسيار فزوني يافته، و از همين رو، آثار مهم دانشمندان ديگري را از آنِ وي شمرده‌اند. برخي از اين آثار، به دلايل روشن، در سده‌هاي پس از عصر وي نوشته شده است، مانند برخي از نوشته‌هاي فيلوسترات (170ـ240م) مؤلف شرح حال آپولونيوس. اصل يوناني همة اين آثار از ميان رفته، اما ترجمة عربي برخي از آنها، چه به صورت رساله‌هاي كامل يا بخشهايي از رساله‌ها و چه به شكل نقل قول در كتابهاي ديگران، به جاي مانده است. اين نوشته‌ها كه به علت ياد شده، در منابع اروپايي نيز به نامهاي عربي شهرت دارد، در سده‌هايِ نخستينِ تاريخ اسلام توسط دانشمندان مسلمان مورد استفاده بوده و نظريات مطرح شده در آنها، در ميان اين دانشمندان طرفداران بسياري داشته است. از جمله جابربن حيّان (ه‌ م) از اين نظريات در شيمي و كيهان شناخت و احكام نجوم بهره برده است. جابر از «هواداران مسلمان آپولونيوس» سخن مي‌گويد. برخي از پژوهشگران اروپايي در نتيجة دريافت نادرست از عبارات جابربن حيان، بسياري از نظرهاي اين دانشمند مسلمان را نيز به خطا به آپولونيوس نسبت داده‌اند. مشهورترين آثار منسوب به آپولونيوس از اين قرار است: كتاب العلل يا سرّالخليقه، رساله في تأثير الرّوحانيه في المركبات و اعمال الصّور و دفع الامراض و حلولها، طلاسم بليناس الأكبر، ذخيره الاسكندر، تكوين المعادن، كتاب الفلاحه، كتاب الاصنام.

مآخذ: ابن نديم، محمد بن اسحاق، فهرست، بيروت، دارالمعرفه، ص 322، 372، 422؛ بستاني (پطرس)؛ دائره‌المعارف اسلام (دوم)، ذيل Balinus؛ سزگين (الماني) 4/77ـ91، 315ـ317، 6/102ـ103، 7/64 ـ66، 227ـ229، 318ـ319؛ قاموس الاعلام (تركي)؛ يعقوبي، ابن واضح، تاريخ، بيروت، دارصادر، 1/119،‌ 146.
محمدعلي مولوي