آلِ ابی‌جامع، خاندانی از عالمان دینی شیعه در عراق و لبنان و ایران در سدة 10 و 11ق/16 و 17م. علت اشتخار این خاندان به این نام را چنین یاد کرده‌اند که احمد شهاب‌الدین، نیای بزرگ ایشان مسجد جامعی در جبل نهاده یا فرزندی به نام جامع داشته است. مؤسّس آل ابی‌جامع احمدِ جَبَلْ عاملی لبنانی است و چنانکه گفته شده است نسبت وی به حارث هَمْدانی، صحابی مشهور امام علی(ع) می‌رسد و لذا این خاندان به حارثی همدانی نیز شهرت یافته است. آل ابی‌جامع را از نسل شیخ‌عبدالصمد برادر شیخ‌بهایی دانسته و گفته‌اند افراد اين خاندان برای دانش‌اندوزی به نجف آمده علی‌بن‌احمد است. کسانی از آل ابی‌جامع که نام آنان در کتابهای فقهی و ادبی و روایی آمده است، عبارتند: احمدبن‌محمد، حسین یا حسن‌بن‌احمد، علی‌بن‌احمد، عبداللطیف‌بن‌علی، رضی‌الدین‌بن‌علی، فخرالدین‌بن‌علی، حسن‌بن‌علی، علی‌بن‌رضی‌الدین، محیی‌الدین‌بن‌عبداللطیف، علی‌بن‌محیی‌الدین، حسین‌بن‌محیی‌الدین، محیی‌الدین‌بن‌حسین، حسن‌بن‌حسین، علی‌بن‌حسین، جعفربن‌علی، یوسف‌بن‌جعفر، محمدبن‌یوسف، جعفربن‌محمد، شریف‌بن‌محمد، حسین‌بن‌محمد، موسی‌بن‌شریف، حسن‌بن‌موسی، قاسم‌بن‌حسن، شریف‌بن‌موسی، حسین‌بن‌شریف، حسین‌بن‌علی، احمدبن‌حسین، محمدبن‌احمد، قاسم‌بن‌محمد، عبدالحسین‌بن‌قاسم، علی‌بن‌قاسم، محمدبن‌قاسم، صالح‌بن‌علی‌و جوادبن‌علی. افراد شناخته شدة این خاندان عبارتند:
1. احمدبن‌محمد، شهاب‌الدین یا جمال‌الدین معروف به ابن‌ابی جامع (د 928ق/1522م)، مفسر، محدث و مؤسس آل ابی‌جامع و از عالمان بزرگ شیعی. وی از شیخ‌احمدبن‌بیضائی و محقق کَرَکی اجازة روایت داشته است. محقق کرکی که در 928ق/1522م اجازة روایت داشته است. محقق کرکی که در 928ق/1522م اجازة خود را صادر کرده، طی آن سلسلة مشایخ روایی خود را از طریق مُطَهَّر حِلّی، طوسی، مفید، کُلَینی و صدوق تا امام علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) برشمرده و آنگاه با تأیید صلاحیت احمد، وی را مجاز به نقل حدیث دانسته است. از احمد تفسیری به نام الوجیز‌فی‌تفسیرالکتاب‌العزیز، بازمانده که به ایجاز نوشته شده است. به گفتة آقابزرگ نسخه‌ای از آن در کتابخانة خوانساری (در دو جلد)، نسخة دیگر دیگر در کتابخانة شیخ‌علی کاشف‌الغطاء، دیگری در کتابخانة شیخ‌محمدامین در کاظمین (به خط محمدبن‌نصار، کتابت 1118ق/1706م)، دیگری در کتابخانة شیخ‌عبدالله مامقانی (کتابت 1120ق/1708م)، دیگری در میان کتابهای سیدصافی (به خط ابراهیم‌بن‌احمدبن‌علوان‌بن‌بشاره کعبی جلالی قپانی) که از روی نسخه‌های اصلی به خط مؤلف در 1125ق/1713م استنساخ شده و مسخه‌ای در کتابخانة قاسم محیی‌الدین (به خط حسین‌بن‌باقی‌بن‌مظفر جزایری صیمری، کتابت 1207ق/1793م) موجود است؛
2. علی‌بن‌احمد، نورالدین (د 1005ق/1597م). او ساکن نجف بود، ولی پس از درگذشت استادش، شهید ثانی (مقـ 966ق/1559م) با خانوادة خود به حایر امد و در آنجا اقامت گزید. برخی نزد پادشاه عثمانی از وی سعایت کردند و شاه نیز فرمان داد که او به استانبول برود، اما او به ایران گریخت و نخست به دَوْرَق رفت و و آنگاه به هویزه (حویزه) کوچید و تا هنگام مرگ در آنجا اقامت داشت. پس از درگذشت او فرزندانش به شوشتر منتقل شدند. از تألیفات او یکی شرح قواعد حلی در فقه است که نیمه تمام است و دیگری تحقیق در صلاه جمعه است.
3. عبداللطیف‌بن‌علی، محیی‌الدین، فقیه، محقق، محدّث و از عالمان بنام امامی. تاریخ تولد و مرگ او روشن نیست، وی در هویزه می‌زیسته و پس از مرگ پدر به خَلَف آباد هجرت کرده است. او نزد شیخ‌بهائی (د 1031ق/1622م) و صاحب معالم زین‌الدین (د 1011ق/1602م) و شیخ‌حسن فرزند شهید ثانی و سیدمحمدبن‌ابی‌الحسن عاملی درسن خوانده و از انان اجازة روایت داشته است. عبداللطیف از اساتید سیدعلیخان حویزی است. او دارای آثاری بدن قرار است: 1. جامع‌الاخبار‌فی‌ایضاح‌الاستبصار؛ 2. کتاب‌الرجال؛ 3. الحاشیه علی‌معالم‌الاصول؛ 4. کتاب‌المنطق.
4. رضی‌الدین‌بن‌علی (د 1048ق/1638م)، فقیه، محدث و از عالمان نامی شیعی که در شوشتر اقامت داشته و در 1025ق/1616م به مشهد سفر کرده است. وی معاصر شاه‌عباس اول (د 1038ق/1629م) و از نزدیکان او به شمار می‌آمده است. رضی‌الدین مدتی منصب قاضی‌القضاتی شوشتر، دزفول، خرم آباد، بهبهان، دهدشت، کهگیلویه و اطراف آن، همدان و پیرامون آن و نیز مسئولیت نظارت بر اوقاف را عهده‌دار بوده است. او در این دوره، چند سالی در شهر همدان ساکن بوده و پس از آن از مناصب خود کناره گرفته و به نجف مهاجرت کرده و در همان شهر درگذشته است.
5. فخرالدین‌بن‌علی، عالم و محدّث. در احوال او همین اندازه گفته‌اند که پس از درگذشت پدر از هویزه به شیراز آمده و همان شهر اقامت گزیده است. وی از شهید ثانی و فرزندش شیخ‌حسن اجازة روایت داشته است.
6. حسن‌بن‌علی، عالم، فقیه، محدّث. او به هندوستان رفته و در حیدرآباد ساکن شده و در نزد محمدبن‌خاتون عاملی ساکن هند درس خوانده و در همین شهر در اواخر سدة 11ق/17م درگذشته است. وی از پدرش اجازة روایت داشته است.
7. علی‌بن‌رضی‌الدین، فقیه، شاعر شاعر و محقق. او معاصر شیخ‌حرّ عاملی (صاحب وسائل‌الشیعه) و ساکن خلف آباد بوده است (امین، 8/186). او را رساله‌ای در تکملة امل‌الآمل بوده است.
8. محیی‌الدین‌بن‌عبداللطیف، فقیه، محدث و از عالمان سدة 11ق/17م؛ از زندگی او اطلاعی در دست نیست. بازماندگان وی در نجف به آل محیی‌الدین شهرت یافته‌اند.
9. علی‌بن‌محیی‌الدین، از عالمان و فقیهان. چیزی از زندگی وی روشن نیست. کتاب‌الارث از تألیفات اوست.
10. حسین‌بن‌محیی‌الدین، فقیه، محدث، شاعر و ادیب. از پدرش اجازة روایت داشته است. تألیفات او عبارتند: 1. شرح قواعدالعلامه؛ 2. کتاب‌فی‌الفقه؛ 3. کتاب‌فی‌الطب؛ 4. دیوان شعر.
11. حسن‌بن‌حسین (د 1113ق/1701م)، فقیه و عالم علوم دینی. وی با علوم دیگرِ زمان خود نیز آشنا بوده است.
12. علی‌بن‌حسین، فقیه و محدث. او ساکن خلف آباد بوده و از سید نعمت‌الله جزایری اجازة روایت داشته است. تألیفات وی اینهاست: 1. توقیف‌المسائل، تألیف در 1124ق/1712م؛ 2. الاربعون حدیثاً. آقا بزرگ گوید نسخه‌ای از این کتاب را در کتابخانة آستان‌قدس رضوی به خط ابراهیم‌بن‌شکرالله، تاریخ فراغت از تألیف روز جمعه اول جمادی‌الثانی 1129ق/2 مة 1717م دیده است. 3. الافاده‌السنیّه‌فی‌مهم‌الصلاه‌البومیه، تاریخ فراغت از تألیف 12 شعبان 1106ق/18 مارس 1695م. آقابزرگ می‌گوید که نسخه‌ای از آن را در کتابخانة سیدجعفربن‌سید باقر آل بحرالعلوم دیده است. 4. وسیله‌الوصول، منظومه‌ای در علم اصول؛ 5. رساله‌فی‌اجزاء‌القضیه؛ 6. ارشاد‌المتعلم‌الی‌الطریق.
13 . جعفربن‌محمد (د 1247ق/1831م)، وی از بزرگان آل ابی‌جامع و آل محیی‌الدین و از عالمان بنام این خاندان شمرده می‌شود و قبل از برادر خود شریف درگذشته است.
14. شریف‌بن‌محمد (شریف کبیر)، احتمالاً پس از 1261ق/1845م درگذشته است. وی در روزگار خود از رجال علم و ادب شمرده شده است. کتاب‌الشرائف‌الجامعیه‌فی‌اسرارالفقه‌الامامیه اثر اوست.
15. عبدالحسین‌بن‌قاسم (د 1271ق/1855م)، عالم، شاعر و ادیب. در علم و ادب و احاطه بر انواع شعر شهره بوده است. استعداد سرشار و ذهن خلاق وی سبب شده بود که در دانش و عرصه‌های مختلف ادب و بدیهه‌گویی در شعر توانا گردد. دارای منظومه‌ای در علم نحو است که شیخ‌محمد سماوی آن را گرد آورده است. وی در نجف وفات یافته است.
16. موسی‌بن‌شریف (د 1281ق/1864م)، شاعر و محقق، ساکن نجف. او دارای دیوان شعری با عنوان تخمیس‌المقصوره‌الدَرَیّه است که در مدح امام علی(ع) و امام حسن(ع) و امام حسین(ع) است. آقا بزرگ می‌گوید که نسخه‌ای از آن را در کتابخانة شیخ‌قاسم آل محیی‌الدین به خط شاعر دیده است. دیوان شعر دیگری دارد که به گفتة آقابزرگ تاریخ سرودن آن 1254ق/1838م است.
17. صالح‌بن‌علی‌(د 1298ق/1881م)، ادیب و شاعر. وی در نزد شیخ‌محمد طه در نجف درس خوانده است. شهرت او در شعر است و اشعار وی از استحکام و بلاغت خاصی برخوردار است.
18. جوادبن‌علی‌(د 1322ق/1904م)، فقیه، محدث و شاعر. وی ساکن نجف بود و در حوزة علمی این شهر نزد اساتیدی چون شیخ‌محمدحسین کاظمی، سیدعلی‌بن‌سیدرضاآل بحرالعلوم نجفی و سیدمحمدتقی طباطبایی درس خوانده و به سطوح بالای علمی نایل آمده و پس از آن، خود حوزة درس فقهی تشکیل داده است. وی از محمدحسن نجفی (صاحب جواهر)، شیخ‌محسن‌بن‌خنفر، شیخ‌مهدی، شیخ‌جعفر و سیدعلی طباطبایی اجازة روایت داشته است. او را آثاری بدین شرح است: 1. ارجوزه‌فی‌اوقات‌الاستخاره؛ 2. ارجوزه‌فی‌صورالشّکّ؛ 3. رساله فیمن تیقن‌فی‌الطهاره و شک‌فی‌الحدث؛ 4. رساله‌فی‌تراجم آل ابی‌جامع؛ 5. حجیه‌الأسنصحاب.
19. شریف‌بن‌موسی (شریف صغیر)، فقیه و ادیب که در عصر خود بزرگ خاندان آل محیی‌الدین شمرده شده است.
20. قاسم‌بن‌حسن (1314-1374ق/1896-1955م)، فقیه، اصولی، ادیب، شاعر، نحوی و منطقی. او در نجف زاده شد و در حوزة علمی این شهر پرورش یافت و دانشهای متداول زمانش را فرا گرفت. آثار او عبارتند: 1. بدایه‌المهتدی و هدایه‌المبتدی، در نحو؛ 2. حاشیه علی‌طهاره‌الریاض؛ 3. حاشیه علی‌کفایه‌الاصول؛ 4. امانی‌الخلیل‌فی‌عروض‌الخلیل؛ 5. حاشیه‌فی‌المنطق؛ 6. دیوان شعر.

مآخذ: آقابزرگ، الذریعه، 1/33، 422، 446، 518، 2/254-255، 4/13، 501. 6/271، 9/1121، 11/32، 23/52، 141، 25/44-45، 90، 102؛ افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض‌العلماء، قم، 1401ق، 1/141، 3/255، 349؛ امین، محسن، اعیان‌الشیعه، بیروت، دارالتعارف، 1403ق، 3/78-79، 4/187، 277-278، 5/160، 310، 490، 8/44-45، 187، 9/370-371، 10/186-190؛ بروکلمان (آلمانی)، ذیل 2/805؛ حرزالدین، محمد، معارف‌الرجال، قم، 1405ق، 1/191، 382؛ حر عاملی، محمدبن‌حسن، اما‌الآمل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، مکتبه‌الاندلس، 1385ق، 1/30-31، 67، 80، 185؛ خوانساری، محمدباقر، روضات‌الجنات، قم، اسماعیلیان، 1391ق، 4/225-227؛ خویی، ابوالقاسم، معجم رجال‌الحدیث، بیروت، 1403ق، 2/25، 10/72، 18/93؛ قمی، عباس، فوائد‌الرضویه، تهران، 1327ش، 160، 243؛ همو، الکنی، والالقاب، تهران، 1397ق، 1/191؛ کحاله، عمررضا، معجم‌المؤلفین، بیروت، داراحیاءالتّراث‌العربی، 1376ق، 2/88، 7/97، 13/40، مامقانی، محمدحسن، تنقیح‌المقال، نجف، 1349-1351ق، 1/343، 2/160.
بخش معارف