آقابُزُرْگِ تِهْرانی، محمدمحسن‌بن‌علی‌بن‌محمدرضا‌بن‌ ‌محسن‌بن‌علی‌اکبر (11 ربیع‌الاول 1293-13 ذی‌الحجة 1389ق/7 آوریل 1876-20 فوریه 1970م)، فقیه و کتاب‌شناس شیعی امامی. در تهران زاده شد. پدر و پدربزرگش از روحانیون این شهر بودند. جدِّ بزرگش، حاج‌محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهرخان معتمدالدولة گرجی، نخستین چاپخانة ایران را بنیاد نهاده بود.
آقابزرگ تحصیلات مقدماتی خود را در مدرسة دانگی آغاز کرد و در مدرسة پامنار و سپس در مدرسة فخریه (مروی) ادامه داد. ادبیات عرب را نزد شیخ‌محمدحسین خراسانی و شیخ‌محمدباقر معزوالدوله، منطق را نزد میرزامحمدتقی، سطوح اصول را نزد سیدعبدالکریم مدرسی، سیدمحمدتقی گرکانی و شیخ‌علی‌نورایلکایی آموخت و اندکی ریاضیات نیز نزد میرزاابراهیم زنجانی فرا گرفت. همچنین به مطالعاتی در تاریخ ادبیات و رجال حدیث پرداخت.
وی در 10 جمادی‌الثانی 1315ق/6 نوامبر 1897م به قصد ادامة تحصیل به نجف رفت و از این تاریخ تا 1329ق/1910م در این شهر نزد حاج‌میرزاحسین نوری، شیخ‌محمدطه نجف، سیدمرتضی کشمیری، حاج‌میرزاحسین میرزاخلیل، آخوندملامحمّدکاظم خراسانی، سیداحمدحایری تهرانی، میرزامحمدعلی چهاردهی، سیدمحمدکاظم یزدی و شیخ‌الشریعة اصفهانی به کسب دانش پرداخت. ئر 1329ق/1912م به کاظمین رفت و به منظور تدوین بزرگ‌ترین دایره‌المعارف کتاب‌شناسی شیعی، یعنی الذّریعه‌الی‌تصانیف‌الشّیعه به تحقیق و تتبع پرداخت. چندی بعد به سامرا رفت و و ضمن ادامة کار خود در آنجا، در مجلس درس میرزامحمدتقی شیرازی نیز حاضر شد. در 1335ق/1917م به کاظمین بازگشت، دو سال درآنجا ماند و باز به سامرا رفت. در 1354ق/1935م به نجف بازگشت و به منظور چاپ الذریعه، چاپخانه‌ای به نام مطبعه‌السعاده بنیاد نهاد، اما دولت پادشاهی عراق به بهانه‌ای گوناگون مانع کار وی گردید. شیخ‌جلد نخستین ذریعه را در مطبعه‌الغری به چاپ رساند، اما انتشار آن، باز هم درنتیجة مخالفت دولت عراق 6 ماه به تعویق افتاد.
آقابزرگ برای تدوین و تکمیل این دایره‌المعارف به سفرهای طولانی نیز پرداخت. از بیشتر کتابخانه‌های عمومی عراق و ایران و سوریه و فلسطین و مصر و حجاز و بسیاری از کتابخانه‌های عمومی عراق و ایران و سوریه و فلسطین و مصر و حجاز و بسیاری کتابخانه‌های خصوصی در این کشورها دیدن کرد و به بررسی کتب آنها پرداخت. وی در 62 کتابخانه شخصاً کاوش کرد و فهرستهای بسیاری از کتابخانه‌های دیگر را نیز مورد مطالعه قرار داد.
فراهم شدن دایره‌المعارفی مانند الذریعه، آرزوی بسیاری از دانشمندان شیعی بود. جای خالیِ فهرست آثار نویسندگان شیعی، از مدتها پیش احساس می‌شد. در فهرستهای مشابه از آثار دانشمندان مسلمان که توسط پژوهشگران دیگر مذاهب تدوین می‌گشت. آثار بزرگان شیعه مورد بی‌اعتنایی قرار می‌گرفت، و در همین اواخر جرجی زیدان، ادیب مسیحی عرب، در تاریخ آداب‌اللغه‌العربیه، نقش شیعه را در بنای فرهنگ اسلامی بسیار اندک شمرده بود. این امر، بر فقهای شیعه گران افتاد و تنی چند از آنان گرد هم آمدند و 3 تن از ایشان به قصد معرفی دانشمندان این مذهب و آثار آنان و دفع دعوی باطل جرجی زیدان وظایفی برعهده گرفتند. شرح نقش شیعیان در علوم اسلامی به سیدحسن صدر واگذار شد و وی در کتاب تأسیس‌الشیعه‌الکرام لفنون‌الاسلام، به این کار پرداخت. شیخ‌محمدحسین کاشف‌الغطاء در بیان نادرستیها و لغزشهای کتاب جرجی زیدان، گارشِ‌المراجعات‌الریحانیه والنقود والردود را آغاز کرد و آقابزرگ تألیف‌الذریعه را برعهده گرفت. سیدحسن صدر همچنین بر آن بود تا نامهای بزرگان شیعه را در مجموعه‌ای زیر عنوان وفیات‌الاعلام‌من‌الشیعه‌الکرام گرد آورد، اما تنها به اندکی از این کار، که به 3 سدة نخستین تاریخ اسلام مربوط می‌شد توفیق یافت. آقابزرگ دنبالة کار وی را گرفت و تدوین دایره‌المعارف رجالی بزرگی را، شامل نامهای عالمان شیعه، از سدة 4 تا 14ق/10 تا 20م آغاز کرد. وی ابتدا برای این مجموعه، عنوان کلی وفیات‌الاعلام‌بعدغیبه‌الامام را برگزید و چون در مجلدات مربوط به سدة 14ق/20م ذکر نامهای علمای زنده را نیز مصلحت شمرد، آن عنوان را به طبقات اعلام‌الشیعه تغییر داد.
آقابزرگ از بسیاری از محدثین مذاهب گوناگون اجازة نقل حدیث یافته است. از این جمله‌اند: میرزاحسین نوری، سیدمحمدعلی شاه‌عبدالعظیمی، شیخ‌علی خاقانی، شیخ‌محمدصالح آل طعان بحرانی، شیخ‌موسی کرمانشاهی، سیدابوتراب خوانساری، شیخ‌علی کاشف‌الغطاء، سیدحسن صدر، شیخ‌محمدعلی ازهری‌مالکی (رئیس مدرسان مسجدالحرام)، شیخ‌عبدالوهاب شافعی (امام جماعت مسجدالحرام)، شیخ‌ابراهیم‌بن‌احمدالاحمدی (از فقهای مدینه)، شیخ‌عبدالقادر طرابلسی (مدرس حرم شریف) و شیخ‌عبدالرحمن علیش حنفی (مدرس‌الازهر). در میان بازرگانی که از او اجازة نقل گرفته‌اند، این علما شایان ذکردند: حاج‌آقا حسین بروجردی، عبدالحسین شرف‌الدین عاملی، شیخ‌عبدالحسین امینی، سیدعبدالهادی شیرازی، شیخ‌محمدرضا آل یاسین، شیخ‌محمدحسن مظفر، سیدهبه‌الدین شهرستانی، میرزامحمدعلی اردوباری، سیدمحمدحسین طباطبایی، سیدمحمدصادق بحرالعلوم، سیدشهاب‌الدین مرعشی. آقابزرگ 2 بار ازدواج کرد و دارای 5 پسر و 4 دختر شد. وی پس از یک بیماری طولانی در نجف اشرف درگذشت و بر طبق وصیتش، در کتابخانة خود که آن را برای استفادة علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.
مهمترین آثار او از این قرار است: 1. الذریعه الی تصانیف‌الشیعه، شامل 26 جلد که جزء نهم آن در 4 مجلد است، و میان سالهای 1357-1397ق/1938-1977م در نجف و بیروت به چاپ رسیده است. 2. طبقات‌اعلام‌الشیعه، شامل 11 جزء بدین ترتیب: نوابغ‌الرواه‌فی‌رابعه‌امآت، بیروت، دارالکتاب‌العربی، 1391ق/1971م؛ الثقاه والعیون فی سادس‌القرون، بیروت، دارالکتابظالعربی، 1392ق/1972م؛ الضیاءاللامع فی عباقره‌القرن‌التاسع، دانشگاه تهران، 1362ش؛ احیاءالداثر فی مآثر اهل‌القرن‌العاشر، دانشگاه تهران؛ روضه‌النضره فی تراجم علماءالمائه‌الحادیه‌عشره، (زیر چاپ)؛ الکواکب‌المنتشره فی‌القرن‌الثانی بعدالعشره، (خطی)؛ الکرام‌البرره فی‌القرن‌الثالث بعدالعشره، نجف، 1373-1377ق/1954-1958م؛ نقباءالبشر فی‌القرن‌الرابع عشر، نجف، 1373ق، 3. مصفی‌المقال فی مصنفی علم‌الرجال، تهران، 1337ش؛ 4. المشیخه، نجف، 1356ق/1938م؛ 5. هدیه‌الرازی الی‌المجدد‌الشیرازی، کربلا، 1383ق/1963م؛ 6. النقداللطیف فی نفی‌التحریف عن‌القرآن‌الشریف (خطی)؛ 7. توضیح‌الرشاد فی تاریخ حصرالاجتهاد، قم، 1401ق/1981م؛ 8. تفنید قول‌العوام بقدم‌الکلام (خطی)؛ 9. ذیل‌المشیخه، نجف، 1355ق/1937م؛ 10. ضیاءالمفازات فی طریق مشایخ‌الاجازات، (خطی)؛ 11. اجازاتالطوسی نجف، 1376ق/1956م، (همچنین در مقدمة تفسیر‌التبیان چاپ شده است: بیروت، داراحیاءالتراث‌العربی)؛ 13. مستدرک کشف‌الظنون، یا ذیل کشف‌الظنون، تهران، مکتبه‌الاسلامیه و جعفری تبریزی 1387ق/1967م.

مآخذ: آقابزرگ، تاریخ حصرالاجتهاد، قم، مطبعه‌الخیام، 1401ق، صص 55-66؛ همو، الذریعه، 1/مقدمه، 129، 308، 2/70، 428، 3/71، 4/216، 383، 5/8، 7/34، 8/86، 87، 10//26، 27، 51، 11/304، 13/31، 15/127، 128، 130، 146، 202، 18/18، 269، 20/82، 151، 21/504، 130، 24/1، 115، 271، 278، 315، 25/123، 207، 274؛ همو، طبقات اعلام‌الشیعه، (القرن‌الرابع)، بیروت، دارالکتاب‌العربی، 1971م، مقدمه؛ حکیمی، محمدرضا، شیخ‌آقابزرگ، تهرانی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، صص 3-28؛ خلیلی، جعفر، موسوعه‌العتبات‌المقدسه، بغداد، دارالتعارف، 1965م، 2/261-262؛ زیدان، جرجی، تاریخ آداب‌اللغه‌العربیه، قاهره، دارالهلال، 1957م، 2/384؛ عبدالرحیم، محمدعلی، شیخ‌الباحثین‌آغابزرگ‌الطهرانی، نجف، 1390ق، جمـ ؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی عربی، ص 58، 344، 392، 605، 857؛ منزوی علینقی، «الذریعه و آقابزرگ تهرانی»، آینده، س 6، شمـ 3-4، 7-8 (خرداد ـ تیر، مهر ـ آبان، 1359ش)، صص 247-253، 588-596.
کاظم بجنوردی