آقابُزُرْگِ شیرازی، (سدة 13ق/19م)، نگارگر ایرانی. از شرح زندگانی او آگاهی چندانی در دست نیست. وی در روزگار شهریاری محمدشاه و ناصرالدین‌شاه در دستگاه حکومتی شاهزادگان قاجار در شیراز کار می‌کرد و به همین انگیزه او را «نقّاشباشی سرکاری» می‌نامیدند. آقابزرگ به شهرهای تهران و قزوین و تبریز و مشهد سفر کرده و در شیراز و این شهرها آثاری پدید آورده که نمونه‌هایی چند از آنها بازمانده است. دانسته‌های مربوط به زندگی وی، از راه بررسی این آثار امکان‌یافته است. از کارهای نقاشی رقم و تاریخ‌دار وی چنین برمی‌آید که دوران فعالیت هنری او نزدیک به 25 سال، میان 1260-1285ق/1844-1868م بوده است. آقابزرگ طبیعت‌گرا بود و در میان موضوعها به صورت‌سازی و چهره‌پردازی دلبستگی فراوان داشت و این از نمونة کارهای او آشکار است. برخی از نخستین کارهای وی حدفاصل میان نگاره‌های دورة زندیان و قاجاریان است و نفوذ مکتب نگارگری شیراز در آنها دیده می‌شود. شیوة کار این هنرمند از دید طراحی و کالبدشناسی و اجرای قاعده‌های پرسیکتیو (مناظر و مرایا) نارساست، لیکن رنگ‌گذاری و دقت و ریزه‌کاری او ـ که از ویژگیهای نگارگری ایرانی است ـ استادانه است.
وی در رشته‌های گوناگون نگارگری از: رنگ روغن، آبرنگ، سیاه قلم، روغنی (زیر لاکی) و نقّاشی بر روی چینی دست داشت.
آثار: آثار بازمانده از او به ترتیب تاریخی بدین قرار است:
1. نگارگری بر روی کاسه و بشقاب‌چینی مینایی ساخت شیراز که به تقلید از ظرفهای چین ساخته شده و در کنارة آن ابیاتی به قلم نستعلیق نوشته و رقم‌نگارگر با عبارت: «طیّاریمیرزابزرگ شیرازی سنة 1260» در زیر کاسه و «العبدالاقل‌المحتاج میرزابزرگ شیرازی 1260» بر روی بشقاب دیده می‌شود (کریم‌زاده، 1/6).
2. تک‌چهرة آبرنگ حاجی‌محمدرحیم امین‌النّجار، با کلاه بوقی شکستة سیاه و ریش مشکی حنایی با عبای نارنجی و قبای سبز که دو زانو بر روی حَرَمی نشسته و به 2 متکا تکیه زده است و در دو سوی طاقچة پشت‌سر او در سمت راست و چپ این عبارتها نوشته شده: «هو تصویر مبارک جناب رفعت مآب فخرالحجّاج والتجّار حاجی محمدرحیم امین‌التجّار ایران فی 1265» و «عمل بندة درگاه آقابزرگ نقاش شیرازی در دارالسلطنة قزوین هنگام رفتن به تبریز نقش شد». ابن‌اثیر اکنون در موزة رضاعباسی در تهران نگهداری می‌شود.
3. چهرة سیاه قلم از میرزاعلی مشهور به «کُراوغلی» و میرزامهدی مستوفی با رقم «عمل کمترین آقابزرگ شیرازی 1267» (اندازه: 182×283 میلی‌متر). این اثر پیش از این در مجموعة میرزارضاخان ارفع‌الدوله (دانش) در موناکو بود.
4. قلمدان روغنی بزرگی که بر رویه و پهلوهای آن چهرة بزرگان شیراز از جمله: حاجی میرزاعلی‌اکبر قوام‌الملک، حاجی‌اسدالله‌خان، میرزاابوالحسن‌خان مشیرالملک، جهانگیرخان ایل‌بیگی، محمدقلی‌خان ایلخانی، لطفعلی‌خان سرتیپ، محمدهاشم‌خان امیر دیوان، مهرعلی‌خان شجاع‌السلطنه، حاج‌آقا میرزاباباصراف، حاجی‌محمدخلیل، آقامحمدباقر طبیب، حاجی‌میرزاعلی‌اکبر طبیب، میرزاکوچک‌خان نایب‌الصدر، آقامیرزاباباذهبی، میرزاابوالحسن‌خان فسایی، شیخ‌ابوتراب، حاجی‌آقا میرمؤمن، شیخ‌ابوالقاسم، آقااسدالله ملاباشی، آقامیرزاعلی صدر، آقامیرزااحمد ولدوصال و آقامیرزامحمود نگاشته شده و در دو پهلوی کشو قلمدان نوشته است: «چون حسب‌الحکم نواب اشرف والا نصره‌الدوله فیروزمیرزا حکمران مملکت فاس چنین مقرر بود که تصویر اعاظم و اشراف دارالعلم شیراز بر این قلمدان نگاشته آید، امتثالاً لامره‌المطاع در رمضان‌المبارک 1269 به طرحش پرداختم چون نواب‌اشرف والا تشریف فرمای دارالخلافه شدند ناتمام ماند در این اوان بندگان مشیرالملک در اتمام آن اهتمام فرمود عمل آقابزرگ شیرازی». آنچه بر ارزش این قلمدان می‌افزاید، این است که نگارگر چهرة خود را نیز در ته قلمدان نگاشته است و این از موارد کمی است که قلمدان‌سازی از عصر قاجار، تصویر خود را برجای نهاده باشد (کریم‌زاده، 1/4، 5).
5. تک‌چهرة آبرنگ سیف‌الله‌میرزا فرزند فتحعلیشاه که او را با کلاه و ریش و جامة ترمة بته‌جقه‌ای در 40 سالگی نشان می‌دهد. چون این شاهزاده در رجب 1229ق/ژوئن 1814م چشم به جهان گشوده، پس این تصویر در 1269ق/1853م نگاشته شده است. رقم نگارگر ر راست و چپ تصویر به خط شکسته چنین خوانده می‌شود: «صورت نواب سیف‌الله‌میرزا در 40 سالگی رقم مشهدی آقابزرگ شیرازی». این تک‌چهره در مجموعة محسن مقدم که وقف دانشگاه تهران است، نگهداری می‌شود.
6. تابلو رنگ روغن، مجلس مهمانی زلیخا و بانوان مصری با حضرت یوسف (230×460 میلی‌متر) که چهرة زنان به شیوة صنیع‌الملک ساخته شده است. این تابلو نخست بیضی بوده و سپس به شکل مربع مستطیل درآمده است. تابلو تاریخ 1273ق/1857م دارد و اکنون در موزة رضا عباسی در تهران نگهداری می‌شود.
7. تک‌چهره و نیم تنة ناصرالدین‌شاه که به ته‌ریش و سبیل و کلاهی بلند و جقه و حمایلی از ریسه‌های مروارید و سردوشیهای مرصّع و نشان شیر و خورشید نشان داده شده است. زمینة پرده منظره‌سازی گردیده و بالای تابلو به خط نستعلیق نوشته شده: «السلطان ناصرالدین‌شاه قاجار خلدالله ملکه و دولته سنة 1278» و در گوشه چپ رقم «چاکر درگاه آقابزرگ» خوانده می‌شود (کریم‌زاده، 4).
8. تصویر 8 تن از فرماندهان لشکری دورة قاجاریه که در کتابخانة کاخ گلستان نگهداری می‌شود. این اثر چنین رقم خورده: «مشق کمترین خانزاد میرزابزرگ شیرازی سنه 1281» (کریم‌زاده، 6).
9. تصویر میرزاآقاخان مستوفی دیوان که در یک مجموعة خصوصی در تهران نگهداری می‌شو.د. در این تصویر چهره و نیم‌تنة میرزاآقاخان با قبای سبز و شال‌کمر سفید سلسله‌دوزی درحالیکه بر روی صتئلی نشسته و قلمدانی در دست دارد نموده شده است. در کنارش نوشته شده است: «تمثال مقرب‌الخاقان‌میرزاآقاخان مستوفی دیوان اعلی در سن 25 سالگی رقم چاکر درگاه حضرت ظل‌الله آقابزرگ شیرازی سنة 1284».
10. تابلو رنگ روغن چهرة ناصرالدین‌شاه که با کلیجه و کلاه و جقة پردار الماس نشان بر روی صندلی نشسته و رقم آن «چاکر درگاه آقابزرگشیرازی سنه 1286» است. این اثر در موزة مردم‌شناسی تهران نگهداری می‌شود.
گذشته از این آثار تاریخ‌دار، چند اثر هنری بی‌تاریخ آقابزرگ شیرازی در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی موجود است. 8 نمونه از آنها بدین شرح است:
1. تابلو رنگ روغن، مجلس مباحثة حضرت‌رضا(ع) با دانشمندان که از نخستین کارهای آقابزرگ شمرده می‌شود و خصوصیات سبک و شیوة مکتب شیراز و روزگار زندیان در آن پیداست. این تابلو در موزة رضاعباسی نگهداری می‌شود.
2. تصویر آبرنگ ناصرالدین‌شاه در حالیکه که بر روی صندلی خاتم نشسته و کج‌کلاهی با پر و جقّه بر سر و کلیجة ترمه بر تن دارد. نوشتة این آبرنگ چنین است: «رقم چاکر درگاه آقابزرگ شیرازی». این اثر در یک مجموعة خصوصی در تهران است.
3. تصویر نیم‌تنة ناصرالدین‌شاه در جوانی با کج‌کلاه و جقه و پر و آویزهای زمرّد و کلیجة بته‌جقه و سرداری مخمل سرخ و حمایل آبی و نشان شیر و خورشید در گردن با رقم «عمل بندة درگاه آقابزرگ». در پایین این تابلو 5 گلدان تصویر شده است (مجموعة موزة رضاعباسی).
4. تصویر آبرنگ چند روستایی موجود در آلبوم در کتابخانة موزة بریتانیا به شمارة «Or. 4936» (تیتلی، 20، آلبوم شمارة 42، قطعة شمارة 18).
5. تابلو رنگ روغنی بزرگ، چهرة یکی از بزرگان شیراز با رقم «میرزاآقابزرگ نقاشباشی» (موزة رضای عباسی). در این تابلو ریزه‌کاری و دقت قلم نگارگر در جامه‌سازی چشمگیر است. این اثر در نمایشگاه 1356ش پکن به نمایش گذاشته شد.
6. قلمدان روغنی زمینه زرافشان درشت صدفی که بر روی آن سه تک گل با رقم «آقابزرگ شیرازی» نگاشته شده است. این قلمدان در موزة هنرهای تزیینی تهران نگهداری می‌شود.
7. پنج قلمدان دیگر که منظره‌های گوناگون از جمله داستان شیخ‌صنعان و دختر ترسا بر روی آنها تصویر شده است (کریم‌زاده، 6).

مآخذ: كريم‌زاده. محمدعلي، احوال و آثار نقاشان قدیمی ایران، لندن، 1363ش؛ تحقیقات شخصی نویسندة مقاله؛ نیز:

Titley, Norah, Miniatures from Persian Manuscripts, British Museum, London, 1979.
یحیی ذکاء