آغاز و اَنْجام، عنوان شماری از رسالات و کتابهای کلامی و عرفانی و علمی به زبان فارسی، نوشتة تنی چند از دانشوران مسلمان ایرانی، بیشتر شیعی. برخی از کسانی که ذیل این عنوان اثری پدید آورده‌اند، از این قرارند:
1. اَبْهَری، اثیرالدین مفضل‌بن‌عمر (د ح 660ق/1262م). اثر او رساله‌ای دربارة مبدأ و معاد در 2 بخش است. بخش یکم، 6 مفصل بدین ترتیب دارد: الف ـ برهان واجب‌الوجود؛ ب ـ توحید واجب‌الوجود؛ ج ـ تنزیه واجب‌الوجود؛ د ـ اثبات معلول؛ هـ ـ کثرت عقول؛ و ـ اثبات نفوس ملکیّه. بخش دوم، دارای 5 فصل بدین گونه است: الف ـ معاد جسمانی؛ ب ـ بطلان تناسخ؛ ج ـ نفس غیرقابل فساد؛ د ـ معاد روحانی؛ هـ ـ کرامات، وحی و الهام. برخی اثر او را ترجمة کتاب‌المبدأ والمعاد ابوعلی‌سینا پنداشته‌اند که درست نیست. از اثر او نسخه‌هایی خطی در کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه تهران، الهیات، مجلس شورای ملی (سابق) و مدرسة سپهسالار (سابق) موجود است.
2. احمدی، محمد. اثر او رساله‌ای است دربارة مبدأ و معاد به شیوة عارفان حروفی. نسخه‌ای خطی از آن، دارای تاریخ کتابت 855ق/1451م، در کتابخانة ایاصوفیا (استانبول) موجود است که فیلم آن در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران یافت می‌شود.
3. فارسی، ابوالخیر محمدتقی‌بن‌محمد (د 940ق/1533م)، شاگرد میرصدرالدین حسینی دشتکی شیرازی (د 903ق/1497م) و فرزندش غیاث‌الدین منصور دشتکی شیرازی (د 948ق،1541م). رسالة او دربارة اسطرلاب، و دارای ترتیبی به این صورت است: یک «آغاز»، 23 فصل به نام 23 «سطر» و یک «انجام». آقابزرگ تهرانی می‌گوید که نسخه‌ای از آن را ضمن مجموعه‌ای در کتابخانة حاج‌علی محمدنجف آبادی در نجف اشرف دیده است. تاریخ کتابت این نسخه 1122ق/1710م است. این رساله گزیده‌ای است از کتاب حال‌التقویم خود نویسنده که در 3 قسمت (آغاز، مقاله‌ای در چند لمعه و انجام) فراهم امده و طبق فهارس نسخه‌های خطّی به نامهای دیگری مانند اسطرلاب، اسطرلاب مسطّح، منتخب حلّ‌التقویم و انتخاب حل‌التّقویم نیز یاد شده است. مؤلف بر آن بوده که ندر این صحیفه، صفحة اسطرلاب مسطح و و سایر ادواتش را بیان لایق کند و نکات و رموز آن را کشفی و حلّی موافق نماید». از این رساله نسخه‌هایی خطی در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، آستان‌قدس رضوی، جامع گوهرشاد (مشهد) و شورای ملی (سابق) موجود است.
4. کاشی، کمال‌الدین‌بن‌جمال‌الدین (د 730 یا 735ق/1330 یا 1335م). نسخه‌هایی خطی از کتاب او در کتابخانة مرکزی و الهیات تهران موجود است. برخی از فهرست‌نویسان او را «کمال‌الدین عبدالرزاق‌بن‌علی‌لاهیجی» انگاشته، با ملاعبدالرزاق لاهیجی (د 1072ق/1661م) خلط کرده‌اند.
5. نسفی نخشبی، عزالدین‌بن‌محمد، معاصر سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه (617-628ق/1220-1231م). نسخه‌ای خطی از رسالة او در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
6. نصیرالدین طوسی، محمدبن‌حسن (د 672ق/1273م). اثر او رسالة مختصر و فشرده‌ای در باب مبدأ و معاد است که در آن اصول عقاید اسلامی را به روش عرفانی تأویل کرده است. خواجه نصیرالدین در آغاز رساله می‌گوید: «دوستی از محرّر این تذکره التماس کرد که نبذی از آنچه سالکان راه آخرت مشاهده کرده‌اند، از انجام کار آفرینش شبیه به آانچه در کتاب مسطور است و بر زبان انبیاء و اولیاء مذکور، از احوال قیامت و بهشت و دوزخ و غیر آن، ثبت کند بر آن وجه که اهل بینش مشاهده کنند». این کتاب دارای 20 فصل است دربارة صفت آخرت، مبدأ و معاد، دو جهان و مراتب مردم در آن دو، مکان و زمان آخرت، حشر خلایق، احوال خلق در آن جهان، صراط، نامة اعمال، ثواب و حساب، وزن اعمال، در نوردیدن آسمانها، دمیدن در صور، احوال روز رستاخیز، بهشت و دوزخ، زبانیة دوزخ، جویهای بهشت، خازن بهشت و دوزخ، درختهای زقوم و طوبی، حورالعین، ثواب و عقاب و عدل. نمونه‌ای از گرایش شدید او به تأویل، مطالبی است که در فصل نوزدهم عنوان می‌کند: «چون دیدة بصیرتِ مردِ موقِنْ به کُحْلِ توفیق گشاده می‌شود، واردانِ حضرتِ عزّت را که از پردة غیب ظهور می‌کنند، مشاهده می‌کند، لامحاله هر یکی به نیکوترین صورتی ممثِّل شوند، مانند آنچه در قصة مریم آمده است که فَتَمَثَّل لَها بَشَراً سَوِیّاً؛ و چون تمتّع از آن مشاهده جز به فیضان اثری از عالم وحدت که مقتضی ازدواج ذات و صورت باشد صورت نبندد، پس با هر یکی از آن صُوَر که به منزلة یکی از آن حوران بهشتي باشد، این ازدواج حاصل گردد (وَزَوَّجْناهُم بحُورِ عینُ)؛ و آن سبب که چهرة پردگیان از دیدة اغیار و اهل تضاد مصون است، حورٌ مَقْصُورات‌فی‌الْخِیامِ باشند، و به حکم آنکه نامحرمان عالمِ تکثُّر را وصل ایشان ناممکن است، لَمْ یَطْمِئْهُنَّ اِنْسٌ قَبْلَهُم وَلاجانَّ باشند. و به سبب آنکه معاودت آن حالت هر نوبت موجب‌التذاذی بود زیادت از نوبت اولی مانند محبوبی مفقود که بعد از مقاسات طلب باز یافته شود، بکارت و عزابت آن لذات هر نوبت متجدد شود». رسالة آغاز و انجام خواجه نصیرالدین طوسی در 1313ق/1895م، 1324ق/1906م، 1318ش و 1335ش در شیراز و تهران به چاپ رسیده است. نسخه‌های خطی آن در انگلستان (موزة بریتانیا)، ایران (تهران، مشهد، همدان، قم)، پاکستان، ترکیه و مصر موجود است.

مآخذ: آخوند همدان، فهرست خطی، ص 252؛ آستان‌قدس، فهرست، 10/216-217؛ آقابزرگ، الذریعه، 1/35-36، 2/9-10، 3/105-106، 4/508-509، 7/67، 15/180؛ آیت‌الله مرعشی، فهرست خطی، 2/298، 5/323؛ امین، محسن، اعیان‌الشیعه، بیروت، دارالتعارف، 1403ق/9/406؛ اهدایی مشکوه، فهرست خطی، 3/830-831؛ حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، استانبول، 1941م، 2/1076؛ حجتیة قم، فهرست خطی، ص 123؛ خانقاه نوربخش، فهرست خطی، 1/201-202؛ دارالکتب، فهرس‌المخطوطات‌الفارسیه، 10/201؛ دانشکدة‌الهیات تهران، فهرست خطی، صص 144، 328، 329؛ سنا (سابق)، فهرست خطی، 1/120؛ شورای ملی (سابق)، فهرست خطی، 7/2، 9 (2)/633، 664-665، 15/201؛ کتابخانة مرکزی، فهرست خطی، 16/151؛ کتابخانة ملی، فهرست خطی، 5/62-63، 6/597-598؛ کحّاله، عمررضا، معجم‌المؤلفین، بیروت، داراحیاءالتراث‌العربی، 11/258؛ گنج بخش، فهرست خطی، 3/449؛ مدرّس، فارسی، 1/78، 2/2540-2541؛ ملی ملک، فهرست خطی، 2/4؛ منزوی، احمد، فهرست خطی فارسی، 1/234-235، 2 (1)/721-725، 1014-1015؛ نصیرالدین طوسی، محمدبن‌حسن، آغاز و انجام، دانشگاه تهران، 1335ش، جمـ ؛ وزیری یزد، فهرست خطی، 5/1522.
بخش فلسفه و کلام