آصِفُ‌الدّوله، حاج‌محمدقلی‌خان (د 1292ق/1875م)، سپاهی و سیاست پیشة روزگار قاجای از عهد فتحعلی‌شاه تا دورة ناصرالدین شاه. وی از پسران اللّهیاخان آصف‌الدبوله (هـ م) بود. در دورة دوم جنگهای ایران و روس، فرماندهی افواج عبدالملکی و مافی و خواجه وند را برعهده داشت و پس از آن در دستگاه طاووس خانم زن سوگلی فتحعلی‌شاه موسوم به تاج‌الدّوله، خدمت کرد و با شاه بسیار نزدیک شد چنانکه هنگام درگذشت او در اصفهان، در کنارش بود. فتحعلی‌شاه دختر سی‌ام خود مُرَصَّع خانم را به وی تزویج کرد و بدین ترتیب محمدقلی‌خان با پدر خود باجناق گردید. محمدقلی‌خان که در دربار فتحعلی‌شاه ایشیک آقاسی (رئیس تشریفات سلطنتی) بود، در زمان محمدشاه نیز در همین مقام باقی ماند و در دسته بندیهای درباریان و توطئه‌های آنان، به سود بهمن‌میرزا برادر محمدشاه (که از مادری دَوَلّو بود)، در برابر ناصرالدین‌میرزا (که از مادری قوانلو بود) شرکت جست و در مسألة ولایت عهد وی شرکت مستقیم داشت؛ اما زمانی که فتنة برادرش حسن‌خان‌سالار را در خراسان بالا گرفت (سرکوبی در 1266ق/1850م)ؤ محمدقلی‌خان‌بیگلربیگی (پسر چهارم میرزا‌محمدخان قاجار دولو، بیگلربیگی تهران، مشهور به تاجبخش) که با اللّهیارخان آصف‌الدوله رابطة خوبی نداشت برود تا در مظانّ اتّهام نباشد. محمدشاه با پیشنهاد وی موافقت کرد، اما پس از چندی محمدقلی‌خان فرصتی یافته خود را به پدرش رساند که به حال تبعید در عتبات به سر می‌برد. سرانجام در 1282ق/1865م از عنایت ناصرالدین‌شاه برخوردار گشت و به ندیمی او پذیرفته شد. سال بعد به وزارت عدلیّه که مقامی بی‌محتوا و بیشتر تشریفاتی بود منصوب گردید. یعنی «صندوق عدالت» به او سپرده شد. در 1286ق/1869م که ظل‌السلطان در بیست سالگی والی فارس شد، آصف‌الدوله به وزارت و پیشکاری او انتخاب گردید، لیکن به دنبال آشوبهای آن دیار، پس از 2 سال به تهران احضار گردید و در 1290ق/1873م مجدّداً به وزارت عدلیّه منصوب شد. ناصرالدین‌شاه در بازگشت از نخستین سفر اروپا، در رشت، به دنبال پیش آمدهایی که در تهران رخ داده بود، میرزاحسین‌خان‌سپهسالار را از صدارت معزول کرد و به محض رسیدن به پایتخت تشکیلات جدیدی به وجود آورد و آصف‌الدوله را نیز از مقام خود برکنار ساخت.
محمدقلی‌خان‌آصف‌الدوله به صراحت لهجه و تندزبانی شهرت داشت و از رجال راست کردار عصر ناصری شمرده می‌شد.

مآخذ: اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان، روزنامة خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345ش، ص 22؛ همو، منتظم ناصری، تهران، 1300ق، 3/327؛ بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، زوّار، 1347-1353ش، 3/467-468؛ سعادت نوری، حسین، «آصف‌الدوله‌ها»، یغما، س 15، شمـ 8 (آبان 1341ش)، صص 379-383، 423، 427، 462-467؛ عضدالدوله، احمدمیرزا، تاریخ عضدی، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، بابک، 1355ش، صص 75-77، 243-244، 320؛ مشتوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، زوّار، 1343ش، 1/105؛ معیّرالممالک، دویتعلی‌خان، رجال عصر ناصری، تهران، نشر تاریخ ایران، 1361ش، صص 265-266.
بخش تاریخ