آذَرِ بیگْدِلی، لطفعلی بیگ شاملو (1134-1195ق/1722-1781م)، شاعر و تذکرهنویس
سدۀ 12ق/18م. بیگدلی نام طایفهای است از ترکان منسوب به بیگدلخان، که در زمان
هولاکوخان و به امر وی از ترکستان به شام رفتند و در زمان امیرتیمور از آنجا به
ایران آمدند. از این روی آنان را بیگدِلی شاملو میخوانند (معلم حبیبیآبادی،
1/40). نسبت آذر به گفتۀ خود او به بیگدلخانبن ایلدگزخانبن اُغوزخان، از احفاد
ترکبن یافتبن نوح، میرسد (آتشکده، آغاز مجمرۀ دوم). آذر در اصفهان به دنیا آمد.
در ایّام کودکی او به سبب بروز فتنۀ محمود افغان (1134ق/1722م) خانوادهاش به ناچار
از اصفهان به قم مهاجرت کرد. و پس از 14 سال زندگی در قم با پدر خود که به حکومت
لار منصوب شده بود، به فارس رفت، ولی 2 سال بعد، پس از مرگ پدر، با عمّ خود عازم
سفر حج و زیارت عتبات شد و پس از مراجعت به خراسان رفت. در خراسان به اردوی نادرشاه
پیوست و همراه اردوی نادری از راه مازندران به آذربایجان رفت. پس از این سفر، عازم
عراق عجم شد و در اصفهان سکنی گزید (آتشکده، پایان مجمرۀ دوم) و چندی به خدمت
دیوانی مشغول شد، لیکن سرانجام از امور دیوانی کناره گرفت و به تصوّف روی آورد و به
سلوک پرداخت و در پایان عمر در شهر قم اقامت کرد و در همانجا درگذشت و به خاک
سپرده شد (گرجینژاد، 17).
آذر در آغاز شاعری «واله» و «نکهت» تخلّص میکرد، ولی بعداً تخلّص ـآذر» را برای
خود برگزید (هدایت، 4/159). وی با کسانی چون شعله و مشتاق و هاتف و شاعران دیگری که
نهضت بازگشت ادبی را بنیاد نهاده بودند، مصاحبت و همکاری داشت و در شیوۀ شاعری از
«طرز فصحای متقدّمین» پیروی میکرد (همانجا). آذر در بیشتر انواع شعر از غزل و
قصیده و مثنوی و رباعی طبعآزمایی کرده است. وی قصایدی در مدح جانشینان نادر و
کریمخان زند و برخی از معاصران خود دارد. مضمون غزلیّاتش غالباً عرفانی و اخلاقی و
عاشقانه است.
وی علاوه بر دیوان اشعار، مشتمل بر ده هزار بیت، یک مثنوی به نام یوسف و زلیخا دارد
که به شیوۀ یوسف و زلیخای جامی سروده است. مثنوی دیگری نیز به نام گنجینه به تقلید
بوستان سعدی به او منسوب است (گرجینژاد، 17).
مهمترین اثر آذر بیگدلی تذکرۀ عمومی معروف و مفصّل او آتشکده (ﻫ م) است که آن را
در طی 30 سال به نام کریمخان گردآوری و تألیف کرده است (استوری، 1 (2)/871). تذکرۀ
دیگری نیز به نام دفتر نُه آسمان در شرح احوال شاعران معاصر او به وی نسبت دادهاند
(آقابزرگ، 1/4). آقابزرگ نسخهای از این کتاب را در تهران دیده است (8/224)، ولی از
این کتاب و نیز از گنجینه در فهرستهای معروف یاد نشده است.
مآخذ: آذر بیگدلی، لطفعلیبیگ، آتشکده، بمبئی، 1277ق جمـ ؛ آقابزرگ، الذریعه؛
شوشتری، عبداللّطیفخان، تحفهالعالم، حیدرآباد دکن، 1263ق، صص 141-143؛ گرجینژاد،
احمد، تذکرۀ اختر، به کوشش عبدالرّسول خبّامپور، تبریز، 1363ش؛ معلّم حبیبآبادی،
محمّدعلی، مکارمالآثار، اصفهان، 1363ش؛ هدایت، رضاقلیخان، مجمعالفصحاء، به کوشش
مظاهر مصفّا، تهران، امیرکبیر، 1339ش؛ نیز:
C. A. Storey, Persian Literature, London, 1972.
جعفر شعار