آذَرْ بُرْزینْ‌نامه، منظومه‌ای حماسی به زبان فارسی، در بحرِ مُتقارِب مُثَّمن مقصور با محذوف، به تقلید شاهنامۀ فردوسی، دربارۀ آذر برزین پسر فرامرز و نوادۀ رستم، از سلسلۀ روایات مربوط به خاندان گرشاسب (مانند گرشاسب‌نامه، بانو گُشَسب‌نامه، شهریارنامه، بُرزونامه).
هنگامی که فرامرز، پدر آذر برزین، در سیستان به دست بهمن کشته شد، آذر برزین در هندوستان می‌زیست و چون از جنگ میان بهمن و فرامرز باخبر شد، به یاری پدر شتافت «و نزدیک لشکرگاه بهمن از دربار برآمد و لشکر بهمن را از آنِ پدر خود پنداشت و دوست‌وار به جانب آن رفت و گرفتار شد. بهمن او را با خود از سیستان سوی بلخ برد، لیکن درمیان راه رستم تورگیلی، یکی از پهلوانان آن روزگار، به یاری او آمد و وی را از بند رهایی داد. آذر برزین پس از رهایی از بند بهمن با او به جنگ برخاست و میان او و بهمن کارزارها رفت، تا سرانجام پادشاه کیان به حصاری پناه برد و آخر کار به صلح با آذر بزین تن در داد، آذر برزین جهان پهلوان او گشت» (صفا، تاریخ ادبیات در ایران، 2/365).
نسخه‌ای از آذر برزین‌نامه در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شود که سراسر آن از چند برگ تجاوز نمی‌کند و بخشی است از مجموعه‌ای که منظومۀ بهمن‌نامه و قسمتهایی از اواخر شاهنامه بخشهای اصلی آن است. عنوان این منظومه در نسخۀ موجود چنین است: «آغاز داستان آذر برزین پورزال زر که از دختر شاه صور کشمیری است و این یک قسم آذر برزین‌نامه است»، و با آنکه داستان آذر برزین را از زمان ولادت تا مرگ او شامل است، از شمارۀ ابیات و عنوان آن چنین برمی‌آید که خلاصه گونه‌ای است از داستان پهلوانیهای آذر برزین، و نام سرایندۀ آن نیز در نسخه دیده نمی‌شود (ریو، شمـ 197).
در منظومۀ بهمن‌نامه، که بخشی از همین مجموعه است و عنوان آن چنین است: «در ستایش کردن باری تعالی، و آغاز داستان بهمن‌نامه و آذر برزین، و ستایش کردن سلطان‌محمود، و چگونگی ایشان»، داستان آذر برزین و کارهای او به تفصیل بیشتر آمده است. این منظومه در 495ق/1102م، 10 سال پس از مرگ ملکشاه سلجوقی و در زمان سلطنت بَرْکیارُق (486-498ق/1093-1105م) سروده شد، و ظاهراً ذکر نام «سلطان محمود» که در عنوان و نیز در پایان آن دیده می‌شود، اشتباه کاتبان است (همانجا)؛ ولی احتمال دیگر آن است که شاعر در اصل این منظومه را به نام سلطان محمود، فرزند خردسال ملکشاه (و پسر ترکان خاتون) که مدت کوتاهی بعد از مرگ پدرش بر تخت نشانده شد (485ق/1092م) سروده بوده، و سپس در زمان سلطنت برکیارق آن را به نام این پادشاه درآورده است، و کاتبان دوره‌های بعد عنوان نسخۀ اوّل را بر نسخۀ دوم نهاده‌اند. سرایندۀ بهمن‌نامه چند سال بعد بار دیگر در این منظومه تجدیدنظر کرده و آن را به محمدشاه سلجوقی (د 511ق/1117م) پسر دیگر ملکشاه، تقدیم داشته است. در این تحریر جدید، که نسخه‌ای از آن نیز در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شود (همو، شمـ 201). مقدمه مفصل‌تر است و در پایان نیز داستان تا سلطنت همای ادامه می‌یابد.
چنانکه گفته شد، سرایندۀ آذر برزین‌نامه ناشناخته است، لیکن تصنیف بهمن‌نامه، که در اواخر آن داستان آذر برزین به تفصیل آمده است، به چند کس نسبت داده شده است:
1. در نسخه کتابخانۀ موزۀ بریتانیا (همانجا) که در ربیع‌الاول 800ق/نوامبر 1397م استنساخ شده است، نام مصنّف «حکیم آذری» است. ریو حدس می‌زند که این بهمن‌نامه را با بهمن‌نامه‌ای که شیخ آذری طوسی (784-866ق/1382-1462م) در تاریخ بهمنیان دکن سروده است، اشتباه کرده‌اند (همانجا)، لیکن بهمن‌نامه آذری طوسی بعد از 830ق/1427م و در دوران سلطنت احمدشاه بهمنی (820-838ق/1417-1435م) سروده شده (صفا، تاریخ ادبیات در ایران، 4/325-328). و نسخۀ بهمن‌نامۀ موزۀ بریتانیا مورّخ ربیع‌الاول 800ق/نوامبر 1397م است، مگر اینکه عبارت «بهمن‌نامه از منظومات حکیم آذری» را بعدها به این نسخه افزوده باشند، ولی بخش دیگری از همین نسخۀ موزۀ بریتانیا منظومه‌ای است به نام کوش‌نامه از همان سرایندۀ بهمن‌نامه که آن نیز به محمدشاه سلجوقی تقدیم شده و نام سرایندۀ آن هم در نسخه «حکیم آذری» قید شده است (ریو، شمـ 201).
2. در مجمل‌التواریخ والقصص، که در 520ق/1126م نگارش یافته، از بهمن‌نامه ذکری به میان آمده (ص 92)، و سرایندۀ آن ایرانشهر‌بن ابی‌الخیر گفته شده است.
3. رضا قلیخان هدایت در مجمع‌الفصحاء در دوجا (1/297-298’3/1154) ذکر بهمن‌نامه را آورده و آن را به جمالی مهریجردی، از شعرای دورۀ سلجوقی نسبت داده است. از این میان اشارۀ مجمل‌التواریخ والقصص، به سبب همعصری نویسندۀ آن با سرایندۀ این منظومه، به صحّت نزدیک‌تر است.
از بهمن‌نامه دو نسخۀ دیگر در کتابخانۀ ملّی پاریس محفوظ است (نکـ بلوشه، ج III، شمـ 1192, 1193) نسخه‌ای از آن در 1325ق/1907م به کوشش رستم‌بن بهرام تفتی در مطبعۀ فیض رسان بمبئی به چاپ رسیده است (آربری II(6)/66؛ مشار، 1/526).

مآخذ: صفا، ذبیح‌اللّه، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، فردوسی، 1363ش، ج 2 و 4؛ همو، حماسه‌سرایی در ایران، ابن‌سینا، 1333ش، صص 315-316؛ مجمل‌التواریخ والقصص، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، کلالۀ خاور، 1318ش؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی؛ هدایت، رضاقلیخان، مجمع‌الفصحاء، به کوشش مظاهر مصفا، تهران 1336-1340ش؛ نیز:

Arberry, A. J., Catalogue of the Library of the Indian Office, II, Part VI (Persian Books), London, 1937; Blochet, E, Catalogue des Manuscripts Persans, Supplement to the Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1895.
فتح‌اللّه مجتبایی