حاجى عارفبیگ ، آهنگساز و خواننده ترك. در 1247 در استانبول بهدنیا آمد. ناماصلیاش محمدعارف و پدرش، ابوبكرافندى، از سرمنشیان محكمه شرعیبود. محمدعارف از زمان تحصیل در مدرسه ابتدایى، به سبب صداى خوش، سَرْالهیخوان (خواننده سرودهاى مذهبى) مدرسه شد. نخستین دروس موسیقى را نزد محمدبیگ شاهینبیگزاده فراگرفت و با بعضى آثار محمد ذكاییافندیحافظ، مشقِ آوازخوانى كرد. با پیشرفت در موسیقى، استادش او را با «اسماعیل دده حمامیزاده*» آشنا كرد، كه بسیار مورد توجه وى قرار گرفت.
عارفبیگ در پى ثبتنام در مدرسه سلطنتى موسیقى (موزیقه همایون) و همزمان با شركت در درسها، به عنوان دستیار منشى دفتر باب سرعسكرى* به خدمت پرداخت. او مورد توجه و محبت سلطان عبدالمجید اول (حك : 1255ـ 1277) قرار گرفت و در حدود بیست سالگى پیشكار او و بعد از مدتى استاد موسیقى حرم سلطنتى شد، اما به سبب ازدواج با بانویى از حرمسرا، از دربار رانده شد و زمانیكه همسرش او را ترك گفت، دوباره در سمت استادىِ آواز، به دربار فراخوانده شد. اما این دوره كارى حاجى عارفبیگ هم با ازدواج و ترك دوباره دربار به پایان رسید و یك سال بعد نیز همسر جدیدش براثر بیمارى سل درگذشت. او احساسات خود را این بار با ساختن دو آهنگ، در مقامهاى سهگاه و حجاز، بیان كرد. حاجیعارفبیگ با جلوس سلطان عبدالعزیز در 1278، بار دیگر به مقام سرخوانندگى و استادى موسیقى در حرمسراى همایون منصوب شد، اما این دوره ده ساله كارى نیز با گرفتار آمدنِ او به عشق یكى از ندیمههاى ملكه مادر، پایان یافت. وى تا 1293 منشى شوراى دولت و مدیر مالیه شهر بیكوز بود. حاجیعارفبیگ به هنگام جلوس عبدالحمید دوم (حك: 1293ـ 1327) در مزرعه خود در زنجیر لیقویو منزوى بود. سفیر كبیر ایران (میرزا محسنخان معینالملك كه شیخالسفرا و مورد التفات سلطان عبدالحمید دوم بود)، در یكى از باریابیها، از علاقه شاه ایران به دعوت از عارفبیگ براى سفر به ایران سخن گفت، لیكن عبدالحمید موافقت نكرد.
حاجى عارفبیگ بار دیگر با رتبه «قول آغاسى» در مدرسه سلطنتى موسیقى پذیرفته شد، اما بین او و عبدالحمید دوم مناسبات صمیمانهاى كه بین او و شاهان سابق پدید آمده بود، برقرار نگردید. یك بار شاه دستور داد او را در اتاق خودش در همان مدرسه زندانى كنند. حاجیعارف از دوستش، رفعتبیگ «سرمؤذن»، خواهش كرد كه ترتیبى دهد تا او تصنیف تازهاش را در حضور شاه بخواند. تحت تأثیر این هنرنمایى، عارفبیگ عفو شد و به رتبه «میرآلایى» (سرهنگى) ارتقا یافت.
ظاهرآ حاجى عارفبیگ، كه پس از این حادثه بهندرت به موسیقیخانه دربار میرفت، گرفتار تنگدستى شد و سرانجام در 15 رمضان 1302 درگذشت. او را در خانقاه یحییافندى، در محله بشیكتاش استانبول، به خاك سپردند.
حاجیعارف بیگ بیآنكه نواختن ساز و حتى نتنویسى را یاد گرفته باشد، در پرتو نبوغ آهنگسازى خویش، از موقعیتى استثنایى برخوردار گردید و پس از اسماعیلدده حمامیزاده، بهویژه در آهنگسازى، برترین بوده است. وى هنرمندى خلاق و پر اثر است. درباره سرعت آهنگسازى او گفتهاند كه در یك شب هشت آهنگ ساخت. گذاشتن آهنگهایى در هفت مقام مختلف بر روى سرودهاى، دلیل توانایى شگرف او در این زمینه است. حاجیعارفبیگ، به بركت حافظه قوى، هزاران اثر در ذهن خود داشت و گفتهاند شیوه زیباى خواندنش را از استاد خویش، هاشمبیگ، فرا گرفته بود.
عارفبیگ با ابداع مقام تركیبى «كُردیلى ـ حِجاز كار» و با تدوین اصول مثَمَّن، ثابت كرد كه در اصول نظرى موسیقى نیز صاحبرأى است. وى مجموعهایاز تصانیف را باعنوان مجموعه عارفى (استانبول 1290) گردآورى كرده و علاوه بر تصنیفات خودش، بیش از یك هزار اثر را در این كتاب آورده است.
حاجیعارفبیگ بنیانگذار جریانى است كه در موسیقى ترك «نئوكلاسیك» و «رمانتیك» نامیده میشود. گرچه آهنگسازانى پیش از وى به شیوه نئوكلاسیك تصنیف ساخته بودند، شاید كمتر آهنگساز و ترانهپردازى را بتوان یافت كه بهنحوى تحت تأثیر حاجى عارفبیگ قرار نگرفته باشد. در این میان، شوقیبیگ، شاگرد و برجستهترین نماینده رویكرد هنرى او، از جایگاه ویژهاى برخوردار است. موسیقیدانانى چون محمدبیگ قانونى، مصطفى ثروتافندى، ادهم افندى سنتورى، لئون خانجیان، عاصمبیگِ گرفتْ زن* (گرفت نوعى نى كوتاه درموسیقى ترك) و لمیآتلى نیز از شاگردان مشهور او بودند. عارفبیگ شعرهاى بعضى از آهنگهایش را خود سروده است. بیشتر آثار وى، به سبب نداشتن نت، فراموش شده، اما آثارى كه از او به ما رسیده، براساس 44 مقام ساخته شده است (اؤزتونا، 1990، ج 1، ص 103ـ108). در بین آنها هم آشكار است كه مقامهاى نهاوند، كُردیلى ـ حجازكار، حجاز، سوزناك، قارْجِغار، عشاق، حجازكار، مُحَیر، هُزَم، راست، صبا، اصفهان و حسینى بر مقامهاى دیگر ترجیح داده شدهاند. صبحى ازگى اثر ناتمامى درباره كلیات حاجى عارفبیگ دارد.
منابع : (1) محمد عارف حاجى عارف، مجموعه عارفى، استانبول 1290؛ (2) رئوف یكتا، «بستهكار و خواننده حاجى عارف بیگ مرحوم»، شهبال، ش 39 (1327)، ص 294؛ (3) همو، «حاجى عارف بیگ»، همان، ش 53 (1328)، ص 92ـ93؛
(4) Sadi Yaver Ataman, Mehmed Sadi Bey, Ankara 1987, passim; (5) Sadaddin Nuzhet Ergun, Turk musikisi antolojiisi, Istanbul 1942-1943, II, 560-561; (6) Subhi Ezgi, Nazari-ameli Turk musikisi, Istanbul 1933-1953, I, 267, IV, 265-266, V,431-434; (7) Mahmut R. Gazimihal, Turk askeri muzikalari tarihi, Istanbul 1955, 100-101; (8) Ibnulemin Mahmud Kemal Inal, Hos Sada, Istanbul 1958, 66-72; (9) Islam-Turk ansiklopedisi, Istanbul 1941-1948, s.v. "Arif, Bestekar Haci Arif Bey" (by Esref Edib); (10) Rusen Ferit Kam, "Haci Arif Bey", Radyo, no. 33 (1944), 8; (11) Burhanettin Okte, "Buyuk Bestekar Haci Arif Bey", Musiki mecmuasi, no 190 (1963), 275-278; (12) Avni Onsan, "Ebedilesen dehalarimiz: Haci Arif Bey", Turk musikisi dergisi, no.25 (1949), 2-3, 22-24; (13) Mehmet Nazmi Ozalp, Turk musikisi tarihi, Ankara [1986], I, 246-253; (14) Yilmaz Oztuna, Buyuk Turk musikisi ansiklopedisi, Ankara 1990, I, 96-109; (15) idem, Haci Arif Bey, Ankara 1986.