1) شهرستان سنندج، از شمال به شهرستان ديواندره، از مشرق به شهرستان قروه، از جنوب به شهرستان كامياران و از مغرب به شهرستان مريوان محدود ميشود (نقشۀ تقسيمات كشورى). كوههاى چالآب، كرالام، تيلهقلعه و كچكسار، هر كدام با بيش از 800،2 متر ارتفاع در اين شهرستان واقعاند (فرهنگ جغرافيائى كوههاى كشور، ج 1، ص 358ـ359، 398). دشتهاى كامياران ( 000،11 هكتار مساحت)، خامسان ( 000،2 هكتار مساحت)، قشلاق ( 600،5 هكتار مساحت) و اميرآباد ( 220،6 هكتار مساحت) از دشتهاى معروف اين شهرستان محسوب ميشوند (فرهنگ جغرافيائى آباديهاى كشور، ج 35، ص190ـ191؛ نجفى، ص 396ـ397). رودهاى قشلاق، گاوه، گزان، خركه، و تازهآباد در اين شهرستان جارياند (افشين، ج 1، ص 234ـ235، 238، 240؛ نجفى، ص 416ـ417).
شهرستان سنندج در 9 آذر 1316 تأسيس شد و در 1377ش بخش كلاترزان بدان پيوست (ايران. وزارت كشور 1382، ذيل «استان كردستان»). اين شهرستان داراى دو بخش مركزى (به مركزيت شهر سنندج) و كلاترزان (به مركزيت شهر شوشيه) و داراى ده دهستان و دو شهر به نامهاى سنندج و شوشيه است (ايران. وزارت كشور، 1385، ذيل استان كردستان).
جمعيت شهرستان سنندج در 1375ش حدود 000،360 تن گزارش شده است كه از اين تعداد، حدود 000،280 تن در نقاط شهرى و بقيه در نقاط روستايى ساكن بودهاند (مركز آمار ايران، 1376ش الف، ج 154ـ6، ص يازده).
دين مردم شهرستان سنندج اسلام با مذهب سنّى (شافعى) است و با گويشهاى كردى (اورامى و سورانى) تكلم ميكنند (فرهنگ جغرافيائى آباديهاى كشور، ج 25، ص 191).
از ايلات و عشاير شهرستان سنندج كه تيرههايى از آنان تختهقاپو شدهاند، ميتوان به سادات نقشبندى، زند، كلاترزان، كشكى و كمانگير اشاره نمود (همانجا).
لباس مردها شامل نيمتنهاى به نام چوخه و شلوارى گشاد بهنام رانك است كه مچپاى آن تنگ است. لباس ديگرى نيز بهنام مَلَكى دارند كه شامل نيمتنهاى بدون يقه است و از پايين تا بالا با دكمه بسته ميشود. لباس زنان شامل پيراهن بلند (بدون پولك يا با پولك)، قباى بلند و روسرى است كه، برخلاف لباس زنانه در ساير مناطق كردستان، فاقد شال است (سعيديان، ص 534).
اساس اقتصاد اين شهرستان بر كشاورزى، باغدارى، دامدارى، دامپرورى و صنايع استوار است. دامدارى بيشتر بهصورت عشايرى و كوچرو و شامل پرورش گوسفند است. مرغدارى به صورت صنعتى است و زنبوردارى نيز در آنجا رواج دارد. صنايع شهرستان در دو رشته كارخانهاى و دستى است. صنايع كارخانهاى آن شامل نساجى، كفاشى، چرمسازى، كاغذسازى، توليد شير پاستوريزه، توليدات شيميايى، صنايع برق و الكترونيك، صنايع فلزى، توليدات كانى غيرفلزى، و فراوردههاى غذايى و داروسازى است. صنايع دستى آن شامل موج و جانمازبافى، جاجيم و گليم و قاليبافى، نازككارى چوب، خراطى، حصيربافى، سوزندوزى و شالبافى است (فرهنگ جغرافيائى آباديهاى كشور، ج 25، ص 192ـ193). صادرات شهرستان سنندج عبارتاند از: ترهبار، ميوه، كتيرا، گياهان دارويى، گردو، دام، فراوردههاى شيرى، مصنوعات چوبى و قند (سعيديان، ص 533).معادن شهرستان سنندج شامل سنگهاى مرمريت، آهك، گچ، تراورتن، لاشه و سنگ ساختمانى است (همان، ص 534).
تپههاى كرهسى و آرندان و غار كَرَفتو از آثار باستانى آن است و آثار تاريخى بعد از اسلام آن عبارتاند از: قلعه پلنگان، پل قشلاق، پل شيخ، عمارت خسروآبادى، خانه سالار سعيد (موزه سنندج)، پيرومر/ پيرعمر كه مدفن حضرت امامزاده عمربن حسين عليهالسلام است (فرهنگ جغرافيائى آباديهاى كشور، ج 35، ص 193؛ نجفى، ص 442؛ Ä بيات، ص 405ـ406؛ مشكوتى، ص 147ـ148).
2) شهر سنندج، مركز استان كردستان و شهرستان سنندج، كه در دشت قشلاقِ منطقه كوهستانى زاگرس، در جنوب استان كردستان، در ارتفاع 538،1 مترى از سطح دريا قرار دارد و كوههاى گرديبريان، كچكرش، آبيدربزرگ و چشمه آقائى آن را احاطه كردهاند (فرهنگ جغرافيائى آباديهاى كشور، ج 35، ص 194؛ رضوى و سليمانى، ص 48). رود قشلاق به طول 95 كيلومتر از سه كيلومترى مشرق سنندج عبور ميكند (افشين، ج 1، ص 234، 237ـ238، 240). سد مخزنى وحدت، كه در ده كيلومترى شمال شهر بر رودخانه قشلاق احداث شده و درياچۀ وحدت را به وجود آورده است، آب آشاميدنى اهالى سنندج را تأمين ميكند (فرهنگ جغرافيائى آباديهاى كشور، ج 35، ص 195؛ نجفى، ص 422).
آب و هواى شهر سنندج سرد و نيمهخشك است. ميزان بارندگى سالانه آن 450 ميليمتر و حداكثر دماى شهر در تير حدود ْ40 و حداقل آن در بهمن، ْ5ر13- گزارش شده است (سازمان هواشناسى كشور، ص 286).
طبق تقسيمات كشورى، شهر سنندج در 1307ش تأسيس شده (ايران. وزارت كشور 1382، ذيل «استان كردستان») و جمعيت شهر در 1375ش، حدود 000،280 تن گزارش شده است (مركز آمار ايران 1376ش ب، ص هشتادويك).
شهر سنندج يكى از مراكز مهم قاليبافى ايران است كه قاليهاى آن به صورت بسيار ظريف و تكپود با گره متقارن بافته ميشود (ماهنامه خبرى سازمان صنايع دستى ايران، ش 14، ص 24).
شهر سنندج مقر طوايفى از كردهاى اردلان، احمدزينل، قاريمرادى، قمرتوزهاى، چاردولى، خرات، دوم (گيوهكش)، سورسورى، شيخاسماعيل، قادر مريويسى، كوسن رزين (كفش رزين)، گرگداى، گوران و هلاج بوده است (مردوخ، ج 1، ص 76ـ116). برخى از آثار تاريخى شهر سنندج، علاوه بر چند مسجد قديمى (رجوع کنید به ايازى، ص 429ـ472)، اينهاست: مجموعه بازارهاى آصف و سنندجى، مجموعه عمارتهاى سهگانۀ وكيل، مجموعه عمارتهاى مشيرديوان، مدرسه و مسجد والى، سه حمام دو خزينه، خان و شيشه، مسجد و مدرسه پيرعمر، پل قشلاق، كليساى سنندج، قلعه سنهدژ و مسجدجامع اماناللّهخانى يا دارالاحسان (قصرى، ص 27، 30، 74ـ84؛ وقايعنگار كردستانى، ص30ـ31). قدمگاه خضر در سنندج در كوه آبيدر يكى از زيارتگاههاى اهالى است. قسمتى ديگر از محوطۀ قدمگاه خضر را خيرالياس مينامند (مسعودى، ص 56).
شهر سنندج را به علت واقع شدن در دامنۀ كوه، در قديم سنه ميخواندند و چون قلعه آن از لحاظ نظامى اهميت زيادى داشته، آن را سنهدژ (قلعهاى در پاى كوه) ميناميدند كه كمكم به سنندج بدل شد (كريمى، ص 191؛ چكنگى، ص 96؛ نجفى، ص 374؛ Ä نوبان، ص 307). ژاك مورگان كه در اواخر سلطنت ناصرالدينشاه (حك : 1264ـ1313) به ايران آمده، همه جا از اين شهر با نام سنه ياد كرده است (ص 19، 48).
در 1040 در زمان شاهصفى، سليمانخان (پسر ميرعلمالدينبن تيمورخان اردلان) حاكم كردستان شد و شهر سنندج كنونى را ساخت و آنجا را سنهدژ ناميد و كلمه «غمها» را، كه بهحساب ابجد 1046 ميشود، مادّهتاريخ ساخت آن قرار داد (مردوخ، ج 1، ص 56، ج 2، جاهاى متعدد؛ سنندجى، ص 122). بنابراين، شهر سنندج تقريبآ در نيمۀ اول قرن يازدهم بنا شده است و به همين دليل، جغرافينويسان بعد از اسلام از اين شهر ذكرى نكردهاند (نهچيرى، ص 301).
گرچه اين شهر جديدالبنيان است، تاريخهاى چند گور بيش از نهصد ساله در قبرستان شيخان و وجود مدفن امامزاده پيرمحمد (سيدعبدالصمد)، فرزند حضرت على عليهالسلام، و مدفن حضرت هاجر خاتون، همشيره امام رضا عليهالسلام، در اين شهر، همگى دليل بر قدمت تاريخى آن است (نجفى، ص 374ـ375).
شهر سنندج حدود چهار قرن زير فرمان حاكمان موروثى خاندان اردلان بود كه در جنگهاى ايران و عثمانى در دوران صفويه، گاه از ايران و گاه از عثمانى طرفدارى ميكردند. كريمخان زند در 1164 سنندج را ويران كرد و پس از يك دوره هرج و مرج، خسروخان اردلان در سنندج مستقر شد. از 1214 تا 1240 اماناللّهخان اردلان، پسر خسروخان، در سنندج حكومت كرد و در اين مدت كارهاى زيادى براى آبادانى شهر سنندج به عمل آمد. از 1240 تا 1284، جانشينان خسروخان بر سنندج فرمانروايى كردند. در 1284، حكومت مركزى حاج فرهادميرزا معتمدالدوله، عموى ناصرالدينشاه، را به حكومت كردستان منصوب كرد و وى تا 1291 در آنجا حكومت نمود (افشار سيستانى، ص 412ـ413؛ بيات، ص 404ـ405). تا قرن سيزدهم، دارالحكومه سنه برقرار و از خانهاى سرشناس آنجا اماناللّهخان بود. خانواده اردلان سنه (سنندج) خاندان قاجار را در جنگ با لطفعليخان زند يارى دادهاند (سجادى، ص100؛ سنندجى، ص90ـ274). هانرى بايندر (ص400) شهر سنه را حاكمنشين كردستان ناميده است. بارتولد هم نوشته است كه ولايت بين كرمانشاه و آذربايجان اردلان نام دارد و شهر مهم آن سنه است كه در قرن سيزدهم/ نوزدهم والى كُرد آنجا بهكلى مستقل بود ولى در زمان ناصرالدينشاه مطيع دولت قاجار شد (ص 207).
از بزرگان اين شهر ميتوان به افراد ذيل اشاره كرد: باباشيخاحمد باينجوب، شيخحسن مولانآباد، ملالطفاللّه شيخالاسلام علامه مفتى دشتى كردستانى، اعتضادالاسلام معرفت، آيتاللّه مردوخ، ملاحسن خطاط (براى اطلاع بيشتر رجوع کنید به مسعودى، ص 145ـ179) و شعرايى چون رونق سنندجى، افسر كردستانى، صارم سنندجى، حيرت سنندجى، روشن سنندجى (براى اطلاع بيشتر رجوع کنید به همو، ص 181ـ207).
منابع : (1) ايرج افشار سيستانى، پژوهش در نام شهرهاى ايران، تهران، 1378؛ (2) يداللّه افشين، رودخانههاى ايران، تهران، 1373؛ (3) برهان ايازى، آئينه سنندج، تهران 1360؛ (4) ايران وزارت كشور، معاونت سياسى دفتر تقسيمات كشورى، نشريه اسامى عناصر و واحدهاى تقسيماتى (به همراه مراكز)، تهران، 1385؛ (5) همو، نشريه تاريخ تأسيس عناصر تقسيماتى به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382؛ (6) هانرى بايندر، كردستان بينالنهرين و ايران، ترجمه كرامتاللّه افسر، تهران، 1370ش؛ (7) عزيزاللّه بيات، كليات جغرافياى طبيعى و تاريخى ايران، تهران 1367؛ (8) عليرضا چكنگى، فرهنگنامه تطبيقى نامهاى قديم و جديد مكانهاى جغرافيائى، مشهد 1378؛ (9) عبدالحيمد حيرت سجادى، ايلات و عشاير كردستان، تهران 1381؛ (10) ژاك دومرگان، جغرافياى غرب ايران، ترجمه كاظم وديعى، تبريز 1339؛ (11) محمدرضا رضوى و سارا سليمانى، در جستجوى هويت شهرى سنندج، تهران، 1384؛ (12) سازمان جغرافيايى نيروهاى مسلح، فرهنگ جغرافيايى آباديهاى كشور، وزارت دفاع و پشتيبانى نيروهاى مسلح، تهران 1374؛ (13) همو، فرهنگ جغرافيائى كوههاى كشور، وزرات دفاع و پشتيبانى نيروهاى مسلح، تهران 1381؛ (14) سالنامه آمارى هواشناسى ايران، وزارت راه و ترارى سازمان هواشناسى كشور، تهران 1374ـ1375؛ (15) عبدالحسين سعيديان، شناخت شهرهاى ايران، تهران، 1379؛ (16) ميرزا شكراللّه سنندجى، تحفه ناصرى در تاريخ و جغرافياى كردستان، چاپ حشمتاللّه طبيعى، تهران، 1366؛ (17) محمدكاظم قصرى، سنندج دارالاياكه كردستان ايران، دانشگاه كردستان، 1381؛ (18) ماهنامه خبرى آموزشى، سازمان صنايعدستى ايران، تهران سال دوم، ارديبهشت 1382، شماره 14؛ (19) محمد مردوخ كردستانى، تاريخ مردوخ، چاپخانه ارتش (بيتا.)؛ (20) مركز آمار ايران، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن :1375 شناسنامه آباديهاى كشور، استان كردستان شهرستان سنندج، تهران 1376ش الف؛ (21) همو، نتايج تفصيلى كل كشور، تهران 1376ش ب؛ (22) اصغر مسعودى، سيماى سنندج، تهران 1378؛ (23) نصرتاللّه مشكوتى، فهرست بناهاى تاريخى و اماكن باستانى ايران، تهران، 1349؛ (24) يداللّه نجفى، جغرافياى عمومى استان كردستان، تهران 1369؛ (25) نقشه تقسيمات كشورى جمهورى اسلامى ايران، مقياس 000، 500،1:2 سازمان نقشهبردارى كشور، تهران 1383؛ (26) مهرالزمان نوبان، نام مكانهاى جغرافيائى در بستر زمان، 1374 (بيجا)، عبدالحسين نهچيرى، جغرافياى تاريخى شهرها، تهران، 1370؛ (27) علياكبر وقايعنگار كردستانى، جغرافيا و تاريخ كردستان، چاپ محمد رئوف توكلى، انتشارات توكلى 1379ش؛
(28) Vasili Vladimirovich, Bartold, An historical Geography of Iran, tr. Svat Soucek edited C. E Bosworth, Princeton university Press, 1984.