جُیوشی ، مسجد، اولین مسجد ـ مقبره از دوره فاطمیان (حك: 297ـ567) در قاهره. این مسجد در مشرق قاهره، در ناحیه جَبَل مُقَطَّم، واقع است (یاور، ص 207؛ برنس ـ ابوسیف ، ص 66). نام آن، طبق كتیبه مرمرینی در مدخل بنا، از اسم سازندهاش، امیرالجیوش بدرالجمالی *(متوفی 487)، وزیر مسیحی مستنصر فاطمی، گرفته شده و بر اساس همان كتیبه، مشهدالجیوشی نیز خوانده شده است (رجوع کنید به سعاد ماهرمحمد، ج 1، ص 282). در جانب چپ محراب، قبری هست كه مردم آن را مدفن بدرالجمالی میدانند (همان، ج 1، ص 284)، اما به گفته مقریزی (ج 2، ص 209)، بدرالجمالی در محل دیگری مدفون است. كمالالدین سامح (ص 99)، علاوه بر بدرالجمالی، دفن پسر او، ملك افضل (وزیر فاطمیان در سالهای 486، 514)، را نیز در این محل محتمل دانسته است.
تاریخ ساخت مسجد جیوشی، به استناد كتیبه آن است (رجوع کنید به فاطمه محمد محجوب، ج 12، ص 584). در منابع تاریخی، به جز اشاره ابنمیسّر در اخبار مصر (ج 2، ص 59)، اطلاعی در باره این بنا نیامده است.
این مسجد در دوره عثمانی خانقاه بوده است و آن را زاویهالجیوشی میخواندهاند (سعاد ماهرمحمد؛ برنس ـ ابوسیف، همانجاها).
دیوارهای مسجد از سنگ و سایر قسمتها، مانند طاقها و گنبدها و سقفها، از آجر است (یاور، ص 209). این مسجد، بدون احتساب منار و اتاقی در هر یك از طرفین آن و یك گنبدخانه كوچك، مستطیلی است به طول 5ر22 متر از مغرب به مشرق و عرض 17 متر از جانب قبله تا ضلع مقابل آن (همان، ص 208؛ هیلن برند ، ص 544، تصویر 175/5). ورودی اصلی مسجد، با دری ساده و بدون تزیین، در بخش پایین منار مسجد، كه بر محور قبله قرار دارد، جای گرفته است. بعد از ورودی، راهرو و سپس صحن قرار دارد. در دو طرف منار دو اتاق كوچك ساخته شده است. اتاق سمت چپ دارای طاق متقاطع است و اتاق سمت راست مسقف نیست و با پلكانی كه در آن تعبیه شده است، میتوان به صحن مسجد دسترسی پیدا كرد (سعاد ماهرمحمد، ج 1، ص 282). صحن مسجد مستطیلی به طول 5ر6 و عرض 5ر5 متر است (یاور، ص 208ـ209). در ضلع جانب قبله صحن، شبستان و در هریك از طرفین صحن یك اتاق مستطیل شكل واقع شده است كه ورودی قوسداری به جانب حیاط دارند (سعاد ماهرمحمد، همانجا). نمای ورودی شبستان را سه طاق تشكیل میدهد كه روی دو جفت ستون قرار گرفتهاند (برنس ـ ابوسیف، ص 66ـ67؛ پترسن ، ص 28).
شبستان، كه بیش از نصف مساحت مسجد را شامل میشود، از شش محوطه مربعشكل تشكیل شده است، كه در دو فرشانداز موازی با دیوار قبله قرار گرفتهاند. در این شبستان ستونی وجود ندارد و طاقهای متقاطع بر دیوارها تكیه زدهاند (فاطمه محمد محجوب، ج 12، ص 586). به غیر از محوطه جلو محراب، بقیه محوطهها دارای طاقهای متقاطعاند. در بالای محوطه محراب، گنبدی قرار دارد كه قاعده آن مربعشكل بوده و سپس، با استفاده از سِكُنجهای ساده، به هشت ضلعی تبدیل شده است. ساقه گنبد نیز پنجرههای نورگیر دارد (یاور، همانجا؛ برنس ـ ابوسیف، ص 67؛ پترسن، همانجا). قوس بالای محراب بر دو ستون تكیه زده و اطراف محراب نیز با كتیبههایی به خط كوفی از آیات قرآن و نقوش برجسته گیاهی، مانند خوشه انگور، گچبری شده است. در بالای محراب دایرهای هست كه نام محمد صلیاللّهعلیهوآلهوسلم و علی علیهالسلام در آن نوشته شده است. این محراب، با گچبریهای زیبایش، از نفیسترین محرابهای عصر فاطمیان محسوب میگردد (پاپادوپولو، ص 234؛ فاطمه محمد محجوب، ج 12، ص 586 ـ587؛ كمالالدین سامح، ص 99). اتاق كوچك گنبدداری در شمالشرقی بنا وجود دارد كه احتمالاً پس از تكمیل بنای اولیه به آن افزوده شده است (رجوع کنید به برنس ـ ابوسیف، همانجا).
منار مسجد، با بیست متر ارتفاع از یك بدنه اصلی با قاعده مستطیل به ارتفاع 18ر14 متر و دو طبقه در بالای آن تشكیل شده است. قاعده طبقه اول، مربع شكل و قاعده طبقه دوم، هشت ضلعی است و گنبد آجری كوچكی نیز بر فراز آن قرار دارد. هر دو طبقه در تمام اضلاع پنجرههای طاقدار دارند (سیدعبدالعزیز سالم، ص 19ـ20؛ سعاد ماهرمحمد، ج 1، ص 284؛ پترسن، همانجا). این منار شبیه منار جامع قیروان (قرن سوم؛ رجوع کنید به قیروان*، مسجد) است. ویژگی این منار وجود تزیینات مقرنس بر قرنیز بخش مربع شكل آن است و این نخستین مقرنسكاری است كه در بناهای مصر شناسایی شده است (برنس ـ ابوسیف،همانجا؛ عكاشه، ص 193). این منار، كه درِ ورودی آن نیز شكل خاصی دارد، از مهمترین منارهای اولیه در معماری اسلامی مصر محسوب میگردد، زیرا از آن به بعد در ساخت منار، با ایجاد تغییراتی در تزیینات یا در بخش هشت ضلعی آن، تحول صورت گرفت (فاطمهمحمد محجوب، ج 12، ص 584، 587ـ 588).
از نكات شایان توجه در مسجد جیوشی، وجود دو اتاق كوچك با گنبد و محراب و عرض كمتر از یك متر بر بام مسجد است (برنس ـ ابوسیف، همانجا) كه بهدرستی مشخص نیست به چه منظور ساخته شدهاند. احتمال دادهاند كه مكان استقرار نگهبانان، محلی برای عبادت و ذكر و تمركز یا جای استقرار مؤذن، به شیوه مساجد ایرانی، بوده باشند (رجوع کنید به همانجا؛ پترسن، همانجا). مسجد جیوشی، از نظر معماری، بنایی منحصر به فرد است. حتی معلوم نیست كه كاركرد دقیق آن در گذشته چه بوده است؛ بعضی معتقدند كه این بنا برج مراقبتی در شكل و شمایل مسجد یا بنایی نمادین، به مناسبت پیروزیهای نظامی بدرالجمالی، بوده است ( رجوع کنید به همانجاها). به عقیده مؤنس (ص 257)، بدرالجمالی این مكان را مشهدی برای امام علی علیهالسلام در نظر گرفته بود. با این همه، مسجد جیوشی با ساختار مسجد ـ مقبره، كه در دوره فاطمیان شكل گرفت (كوبان ، ص 96)، تناسب بیشتری دارد.
(10) Doris Behrens - Abouseif, Islamic architecture in Cairo , Leiden 1989; (11) Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning , Edinburgh 1994; (12) Dogan Kuban, "The central Arab lands", in The Mosque: history, architectural development & regional diversity , ed. Martin Frishman and Hasan Uddin Khan, Lodnon: Thames and Hudson, 1994; (13) Alexandre Papadopoulo, Islam and Muslim art , translated from the French by Robert Erich Wolf, London 1980; (14) Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture , London 1996.