responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3961

 

تنگستانی ، باقرخان ، رهبر تنگستانیها در مبارزه با اشغالگران انگلیسی ، در دورة محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار. احتمالاً در فاصلة سالهای 1203 تا 1207 در روستای لِیلَک / لیلگ ، از توابع تنگستان ، به دنیا آمده است . خاندان وی بسیار متنفذ بودند. جد بزرگ خاندان تنگستانی ، حسن مشکور، همراه قبیله اش از نجد (در جنوب عربستان ) به تنگستان ایران مهاجرت کرده و از ارکان مهم سیاسی و اقتصادی آنجا شده بود (فراشبندی ، ص 5ـ6؛ یاحسینی ، ص 25). بزرگان این خاندان قلعة مستحکمی با باروهای بلند و خندق عمیق در لیلک احداث کردند و آن را مقر اصلی خاندان قرار دادند. پس از مدتی لیلک مرکز اصلی تنگستان گشت ( سفرنامة بنادر و جزایر خلیج فارس ، ص 74). در پی تلاش رئیس احمدشاه تنگستانی ، پدر باقرخان ، در به قدرت رساندن کریم خان زند، قدرت و محدودة حکمرانی خاندان تنگستانی افزایش یافت . پادشاهان زند و قاجار و حکمرانان محلی منطقه از آنان حمایت می کردند و غالباً در مأموریتهای دشوار نظامی برای سرکوب دشمنان داخلی یا خارجی از قدرت آنان بهره می بردند (فراشبندی ، ص 8؛ یاحسینی ، ص 24).

از کودکی باقرخان تنگستانی اطلاع چندانی در دست نیست . وی پدرش را در 1246 از دست داد و اندکی پس از آن با فرمانِ رضاقلی میرزا، نایب الایاله ، با سمت حکمرانی تنگستان جانشین پدر شد (یاحسینی ، ص 24ـ 25)، وی ارتش کوچکی مرکّب از صدها تفنگچی تنگستانی تشکیل داد. در 1250، محمدشاه قاجار، به سبب رضایت از کارآمدی باقرخان در تنگستان ، طی فرمانی جبّة ترمه و خلعت شاهی به وی اعطا کرد ( رجوع کنید به فراشبندی ، ص 23).

در 1254، انگلیس برای در تنگنا قرار دادن دولت محمدشاه قاجار جهت رفع محاصرة هرات ، بوشهر و جزیرة خارک را اشغال کرد (کرزن ، ج 2، ص 487؛ راعی گلّوجه ، ص 317). این امر منجر به پیدایی جنب وجوشی در بوشهر شد و باقرخان با همراهی شیخ حسن آل عصفور (مجتهد بوشهر) و مردم آنجا انگلیسیها را از بوشهر اخراج کردند؛ در نتیجه ، انگلستان مرکز نمایندگی خود را به خارک انتقال داد (کرزن ، همانجا؛ فسایی ، ج 1، ص 776؛ خورموجی ، ص 27؛ نیز رجوع کنید به هرات ، جنگ * ). باقرخان برای جلوگیری از تبلیغات مخرب انگلیسیها برای وحشی جلوه دادن عشایر تنگستانی ، شخصاً به هنل ، نمایندة سیاسی انگلیس مقیم خلیج فارس ، اطمینان داد که در مدت تعطیلی کنسولگری از اماکن متعلق به انگلیسیها حفاظت کند (یاحسینی ، ص 28ـ 29). دولت ایران به پاس خدمات باقرخان در دفاع از مرزهای جنوبی ایران ، درجة سرهنگی به او اعطا کرد ( رجوع کنید به فراشبندی ، ص 24).

در 1265، باقرخان در پی اختلاف شیخ نصرخان (حاکم بوشهر) با نایب حکومت جدید بوشهر (حاجی میرزامهدی خان ) از حاجی میرزا مهدی خان حمایت کرد. با حمایت دولت انگلستان از شیخ نصرخان ، در بوشهر به مدت یک ماه جنگ در گرفت . سرانجام ، بر اثر فشار عوامل انگلیسی بر دولت ایران ، مجدداً حکمرانی شیخ نصرخان تنفیذ شد (خورموجی ، ص 80 ـ 81؛ فسائی ، ج 1، ص 791ـ792).

در 1270، خوارج مَسقَط و عُمان ، با حمایت حاکمان آنجا بندرعباس را تصرف و در آنجا قتل عام کردند. شاهزاده طهماسب میرزا مؤیدالدوله ، والی فارس ، به دستور ناصرالدین شاه و با کمک برخی خانهای محلی ، از جمله باقرخان تنگستانی ، آنان را از شهر بیرون راند. باقرخان تا مدتی بعد نیز مسئولیت حفاظت از بندرعباس را بر عهده داشت ( رجوع کنید به خورموجی ، ص 130ـ136؛ فسائی ، ج 1، ص 800 ـ 808؛ هدایت ، ج 10، ص 574 ـ577).

در 1273، مجدداً بین ایران و انگلستان بر سر هرات اختلاف افتاد. انگلیسیها برای فشار آوردن به حکومت ناصرالدین شاه و واداشتن سپاهیان ایران به خروج از هرات ، با حملة گستردة دریایی ، از بوشهر تا خوزستان را تصرف کردند. دولت ایران دست از محاصرة هرات بر داشت و به معاهدة صلح پاریس تن داد ( رجوع کنید به هانت ، ص 61ـ75، 95؛ نیز رجوع کنید به پاریس ، معاهده * ). در مدت اشغال بوشهر، باقرخان با انگلیسیها جنگید. انگلیسیها پس از پیاده شدن در سواحل هلیله / حلیله (از توابع بوشهر) به سوی قلعة رِیشَهر، در شش کیلومتری جنوب غربی بوشهر، حرکت کردند. باقرخان با چهارصد تفنگچی و دو عراده توپ بسرعت روانة بوشهر شد. وی در مسیر حرکت به بوشهر پیامی برای پسرش ، احمدخان تنگستانی که در آن هنگام کدخدای اَهرَم بود، فرستاد و او را به بوشهر فرا خواند. باقرخان و احمدخان و تفنگچیان با شتاب خود را به نزدیکی بوشهر رساندند و در قلعة ریشهر موضع گرفتند. جنگ در 11 ربیع الا´خر 1273 در قلعة ریشهر آغاز شد. به سبب مقاومت تنگستانیها، کشتیهای انگلیسی در سواحل هلیله ، با توپهای دورزن ، قلعه را بمباران کردند (خورموجی ، ص 200ـ201). سپاه پیادة انگلستان نیز پس از زدوخوردی مختصر، قلعه را تصرف کرد. در این جنگ احمدخان تنگستانی ، فرزند باقرخان ، کشته شد (همانجا) و حسن خان ، فرزند دیگر وی ، بشدت زخمی گردید (یاحسینی ، ص 38). فیلیکس جونز ، کنسول انگلیس در بوشهر، اندکی پس از پایان جنگ ، با ارسال یادداشتی ، از باقرخان خواست در قبال دریافت ماهانه ای هنگفت ، برای انگلستان جاسوسی کند اما وی این پیشنهاد را رد کرد (کلی ، ص 480).

در 1275، حسام السلطنه (حکمران فارس و بنادر جنوبی ) باقرخان را به بهانة پرداخت نکردن بموقع مالیات زندانی کرد. وی روستای اهرم را، که ملک اجدادی باقرخان بود، از او گرفت و ضابطی آنجا را به طایفة پولادی (از طوایف دشتی ) سپرد و مقرری او و مواجب سالانه ای را که به خانوادة پسر شهیدش تعلق می گرفت ، قطع کرد. پس از زندانی شدن باقرخان در بوشهر، فرزندش حسن خان با ارسال نامه هایی به حکمران فارس و دربار ناصرالدین شاه خواستار آزادی او شد. احتمالاً همین نامه ها و فشار دربار شاه بر حسام السلطنه موجب آزادی باقرخان گردید



(خورموجی ، ص 246؛ فراشبندی ، ص 31؛ یاحسینی ، ص 41).

وضع مالی باقرخان پس از آزادی از زندان بد شد، به طوری که حتی از عهدة پرداخت مالیاتهای معوقه بر نیامد. حکمران فارس و بنادر، در عوض مالیات ، بخشی از املاک و دارایی او را ضبط کرد (فراشبندی ، ص 56).

تاریخ درگذشت باقرخان مشخص نیست . در 1281 نامه ای از دربار ناصرالدین شاه به او نوشته شده بود که نشان می دهد وی تا این تاریخ زنده بوده است . در رمضان 1286، در نامة حکمران فارس به ضابط و حکمران برازجان ، به مرگ باقرخان اشاره شده است (فراشبندی ، ص 28، 67). جسد وی به نجف اشرف منتقل شد و در ایوان شهدای جنگ تنگستان ، در جوار قبر فرزندش احمدخان ، به خاک سپرده شد (نوری زاده بوشهری ، ص 21).


منابع :
(1) محمدجعفربن محمدعلی خورموجی ، حقایق الاخبار ناصری ، چاپ حسین خدیوجم ، تهران 1363ش ؛
(2) سجاد راعی گلّوجه ، قاجاریه ، انگلستان و قراردادهای استعماری : ( 1273ـ1212 ه ق / 1857ـ 1796م )، تهران 1380ش ؛
(3) سفرنامة بنادر و جزایر خلیج فارس ، از مهندسی ناشناخته ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1367ش ؛
(4) علیمراد فراشبندی ، خاندان تنگستانی ، ( تهران 1355ش ) ؛
(5) حسن بن حسن فسائی ، فارسنامة ناصری ، چاپ منصور رستگار فسائی ، تهران 1367ش ؛
(6) جرج ناتانیل کرزن ، ایران و قضیة ایران ، ترجمة غ . وحید مازندرانی ، تهران 1362ش ؛
(7) اسماعیل نوری زاده بوشهری ، «یک نمونه از رشادت تنگستانیها»، خواندنیها ، سال 15، ش 84 (تیر 1334)؛
(8) جورج هنری هانت ، جنگ انگلیس و ایران در سال 1273 هجری قمری ، ترجمة حسین سعادت نوری ، با حواشی و اضافات به قلم عباس اقبال ، تهران 1362ش ؛
(9) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری ، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، ج 8 ـ10، تهران 1339ش ؛
(10) قاسم یاحسینی ، پیشگامان مبارزه با بریتانیا در جنوب ایران ، بوشهر 1373ش ؛


(11) J. B. Kelly, Britain and the Persian Gulf : 1795-1880 , oxford 1968.

/ سیدقاسم یاحسینی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3961
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست