تَنگِستانیها ، قیام ، قیام مردم تنگستان در دورة احمدشاه قاجار در برابر اشغالگران انگلیسی از 1333 تا 1339/ 1914ـ1921. طی دو قرن سیزدهم و چهاردهم مردم تنگستان سه قیام بزرگ در مقابل قوای انگلستان داشته اند که بزرگترین آنها در جنگ جهانی اول (1914ـ 1918) بوده است (برای آگاهی از دو قیام پیشین رجوع کنید به تنگستانی * ، باقرخان ).

جنوب ایران را در آستانة جنگ جهانی اول ، خانهای متعدد اداره می کردند. به طور کلی گرایشهای سیاسی سران منطقه در مقطعی از حیات سیاسی آنان بر دو گونه بود: خانهای نواحی شمالی (شامل لیراوی ، حیات داود، اَنگالی و شَبانکاره ) هوادار انگلستان و خانهای نواحی جنوبی (شامل تنگستان ، دشتی ، دشتستان و سواحل جنوبی دشتی و تنگستان ) مخالف آن کشور بودند (اسدپور، ص 227). در منطقة تنگستان ، زایر خضرخان اَهْرَمی در تنگستان و شیخ حسین خان چاه کوتاهی در آبادی چاه کوتاه و رئیس علی دلواری * در بندر دلوار حاکم بودند ( رجوع کنید به تنگستان * ؛ اسدپور، ص 213؛ مابرلی ، ص 466).

به رغم اعلان بی طرفی ایران در آغاز جنگ جهانی اول ، جنگ به ایران نیز کشیده شد. استان بوشهر به دلیل اهمیت راهبردی و تجاری و به عنوان پایگاه اصلی اداری و ارتباطی و تدارکاتی انگلستان در جبهة بین النهرین ، جایگاهی ویژه یافت . از سوی دیگر انگلستان قصد داشت با اشغال نظامی بوشهر دولت را ناچار به همکاری با کشورهای عضو اتفاق مثلث کند. با این حال دولت ایران نه با انگلستان همراهی کرد نه به تقویت مواضع دفاعی خود در سواحل خلیج فارس پرداخت ؛ لذا وظیفة ایستادگی در برابر انگلستان عملاً بر عهدة نیروهای محلی قرار گرفت ( رجوع کنید به ادامة مقاله ؛ خیراندیش ، ص 170ـ171). هم زمان با آغاز جنگ ، آلمانیهای مستقر در بوشهر فعالیتهای ضدانگلیسی خود را آغاز کردند. لیستمان / لیسترمان ، کنسول آلمان در بوشهر، با برخی از خانها و کدخدایان منطقه ، از جمله رئیس علی دلواری ، ارتباط نزدیک داشت (مابرلی ، ص 88 ـ 89). فعالیت گستردة جاسوسان آلمانی در اغلب نقاط ایران ، بویژه فعالیت واسموس * در نواحی جنوبی ، موجب دغدغة انگلیس بود. در 23 ربیع الثانی 1333/ 9 مارس 1915، انگلیسیها چند تبعة آلمان ، از جمله لیستمان ، را در بوشهر بازداشت کردند و این عمل ، نقض بی طرفی ایران تلقی شد. در همان زمان در بندر ریگ تفنگچیهای حیدرخان حیات داودی ، خان متحد انگلیس ، به یک کاروان آلمانی عازم افغانستان ، حمله و شخصی آلمانی را اسیر کردند و تحویل مقامات انگلیسی دادند. واسموس که همراه این گروه بود به بُرازجان فرار کرد (همانجا؛ میکوش ، ص 97ـ102).

در 20 و 21 جمادی الا´خرة 1333 موقّرالدوله (حاکم بوشهر) با حاج علی تنگستانی (کدخدای رِیشهر) درگیر شد و موقّرالدوله از نمایندة انگلیس کمک خواست . با هماهنگی قوای انگلیسی ، به ریشهر حمله شد. سرانجام ، حاج علی تنگستانی بازداشت و به هندوستان تبعید شد (فرامرزی ، ص 23ـ24؛ ایران و جنگ جهانی اول ، ص 139؛ بریتانیا. کنسولگری ( بوشهر ) ، ص 36). این حوادث اعتراض گستردة مردم جنوب و خصوصاً تنگستانیها را بر انگیخت . در پی تلاش گستردة واسموس در تشویق خانهای منطقه به رویارویی با دولت انگلیس و فتوای جهاد علمای برجستة بوشهر و برازجان و فارس ــ همچون سید عبداللّه مجتهد بلادی * ، شیخ محمدحسین برازجانی * ، آقاسیدمرتضی اهرمی ، سیدعبدالحسین لاری و شیخ جعفر محلاّ تی ــ قیام مردم تنگستان آغاز شد (بلادی ، ص 75؛ سفیری ، ص 51ـ52؛ فرامرزی ، ص 17، 23ـ 25؛ برای آگاهی از عملکرد علما رجوع کنید به نبوی ، ص 224ـ 268). خانهای ضد انگلیس شامل میرزا محمدخان برازجانی و زایرخضرخان اهرمی

و شیخ حسین چاه کوتاهی و رئیس علی دلواری و نورمحمد دالکی و جز آنها، برای مقابله با انگلیسیها بسیج شدند ( ایران و جنگ جهانی اول ، ص 135؛ فرامرزی ، ص 25). انگلیسیها

به سبب ترس از احتمال هجوم آنان به حیدرخان حیات

داودی و جلوگیری از زدوخوردهای احتمالی و گسترده

شدن درگیری ، نیروی نظامی خود را در بوشهر افزایش دادند (مابرلی ، ص 98ـ99). تنگستانیها با شبیخونهای مدام ، به قوای انگلیس و برخی از نمایندگیهای متفقین مقیم بوشهر، همچون روسیه و فرانسه ، ضرباتی وارد کردند (یاحسینی ، 1376ش ، ص 122ـ 125).

در 29 شعبان 1333، در یکی از شبیخونها به رهبری رئیس علی دلواری در بوشهر، چند سرباز هندی و سرگرد اولیفانت و سروان رنکینگ انگلیسی کشته شدند (گرکه ، کتاب اول ، ص 251). انگلیسیها به همین بهانه ، در 26 رمضان 1333/ 8 اوت 1915 بندر بوشهر را تصرف کردند و در

اولین اقدام ، چهارده تن از مخالفانشان و نیز موقّرالدوله را در بوشهر بازداشت و سپس به هندوستان تبعید کردند (زنگوئی ، ص 119؛ رکن زاده آدمیت ، ص 92، 99؛ مابرلی ، ص 128، 138) و روی تمبرهای پست ایران ، عبارت «بوشهر در تصرف انگلیس » را چاپ نمودند ( رجوع کنید به بوشهر * ؛ هدایت ، ص 270). دو روز بعد چند ناو و تعدادی پیاده نظام به دلوار، از اصلیترین کانونهای مقاومت و مقر رئیس علی ، حمله کردند. به رغم بمباران شدید دلوار و نخلستان آن ، انگلیسیها با مقاومت سرسختانة تنگستانیها روبرو شدند و با وجود برتری نظامی ، با دادن دهها کشته و زخمی مجبور به عقب نشینی به بندر بوشهر گردیدند ( رجوع کنید به مابرلی ، ص 138ـ142؛ یاحسینی ، 1376 ش ، ص 152ـ 161؛ بریتانیا. کنسولگری ( بوشهر ) ، ص 40).

اشغال بوشهر و حمله به دلوار موجب گسترش حملات تنگستانیها شد (کحال زاده ، ص 91). در 26 شوال 1333، در حمله ای شبانه ، رئیس علی دلواری کشته شد. با مرگ او، که به قهرمان مبارزه با اشغالگران شهرت یافته بود (مابرلی ، ص 150؛ نیستروم ، ص 24، 38ـ 39)، تنگستانیها در مقام انتقام بر آمدند ولی در نبردی سرنوشت ساز در منطقة کوه کُزی شکست خوردند و خالوحسین دشتی (بُرد خونی )، متحد رئیس علی ، به اسارت انگلیسیها در آمد (یاحسینی ، 1372ش ، ص 19ـ 25؛ بریتانیا. کنسولگری ( بوشهر ) ، ص 42). پس از این نبرد از شدت حملات تنگستانیها کاسته شد و انگلیسیها نیز در اقدامی نمایشی اعلام کردند که به اشغال بوشهر پایان خواهند داد؛ ازینرو، در 7 ذیحجّة 1333 در ظاهر ادارة شهر را به میرزااحمدخان دریابیگی که قوام الملک ، حاکم فارس ، او را حاکم بوشهر کرده بود گذار کردند. لیکن مبارزة تنگستانیها با انگلیسیها و میرزااحمدخان ادامه یافت (مابرلی ، ص 157؛ یاحسینی ، 1376ش ، ص 186ـ 189).

در اوایل محرّم 1334، قوای ژاندارمری فارس در شیراز در اقدامی غافلگیرانه ، چند تن از اتباع و مقامات انگلیسی مقیم این شهر از جمله فردریک اوکانر ، کنسول انگلیس در فارس ، را دستگیر کردند و به اهرم تنگستان ، مقرّ زایر خضرخان ، فرستادند (ذوقی ، ص 148؛ مابرلی ، ص 169؛ اوکانر، ص 115ـ 125). انگلیسیها برای آزادی اسرای خود تلاشهای سیاسی و نظامی ناموفقی کردند. سرانجام ، میان آنان و شیخ حسین خان چاه کوتاهی و زایر خضرخان اهرمی قرارداد صلح بسته شد. بر اساس این قرارداد، در شوال 1334 اسرای ایرانی و انگلیسی با یکدیگر مبادله شدند و تنگستانیها رسماً پذیرفتند که بر ضد قوای انگلیسی مقیم بوشهر اقدامی نکنند. انگلیس نیز متعهد شد که اموال توقیفی شیخ حسین خان را به وی باز گرداند و کالاهای تجاری زایر خضرخان را که در بحرین توقیف شده بود، آزاد کند و راه مسیله ـ برازجان را نیز بازگشایی نماید (مالکی ، ص 113؛ بریتانیا. کنسولگری ( بوشهر ) ، ص 57 ـ59).

چندی بعد انگلیسیها، به بهانة برخی حملات تنگستانیها، به آنان حمله کردند و در جنگی در منطقة چُغادَک ، آنان را شکست دادند (فرامرزی ، ص 65ـ67؛ مالکی ، ص 120ـ123).

شیخ حسین خان و زایر خضرخان متواری شدند و در مناطقی از دشتی و دشتستان موضع گرفتند. این دو، تا پایان جنگ جهانی اول کم وبیش به مقاومت در برابر قوای انگلیس ادامه دادند و عملاً مانع عبور آنان از بوشهر به شیراز شدند (فرامرزی ، ص 70ـ96).

پس از نبرد چغادک خوانین مبارز بوشهر توان رویارویی قوی با نیروهای انگلیسی را از دست دادند و مبارزة خود را به جنگهای پارتیزانی در مناطق مرتفع محدود کردند. شایعه پراکنی در میان مردم ، بزرگ نمایی قدرت انگلیسیها و عدم حمایت از سوی دولت مرکزی و نیز لطمات شدید اقتصادی به گونه ای که توانایی تأمین مخارج سنگین لشکرکشی و تهیة آذوقه و فشنگ و غیره را نداشتند، مخالفت آنان را کم رنگتر کرد. افزون بر این ، انگلیسیها با وعدة حکومت ، برخی افراد سرشناس منطقه را بر ضد آنان بر انگیخته بودند (مالکی ، ص 124).

در سوم یا نهم محرّم 1337، قوای بریتانیا چاه کوتاه را اشغال کردند و شیخ عبداللّه به جای برادرش ، شیخ حسین ، حاکم آنجا شد. اَهرَم و برازجان نیز در همان ماه اشغال شد و زایر خضرخان نیز با تعدادی از نیروهای وفادار در کوههای اطراف اهرم مخفی شد و به درگیری با انگلیسیها ادامه داد. شیخ حسین چاه کوتاهی نیز به جنگ با نیروهای خارجی پرداخت (فرامرزی ، ص 75ـ 79؛ بریتانیا. کنسولگری ( بوشهر ) ، ص 91ـ92؛ مالکی ، ص 125). در شوال 1338 پلیس جنوب * ایران با همکاری برخی عناصر محلی ، تنگستانیها را قلع و قمع کرد و شیخ حسین خان چاه کوتاهی به همراه پسرش شیخ خزعل از پا در آمد. زایرخضرخان نیز در 1341 به همراه فرزندش ، سام خان ، کشته شد (زنگوئی ، ص 132ـ 133؛ فرامرزی ، ص 96). بدینگونه بزرگترین قیام تنگستانیها به پایان رسید.

به زعم مورخان ، قیام مردم تنگستان به دولت مستأصل ایران امکان داد تا در برابر خواستهای انگلیس پایداری کند. همچنین کمک مؤثری برای مبارزات ژاندارمری فارس و عشایر قشقایی بر ضد عوامل انگلیس و پلیس جنوب بود. در نهایت مقاومت ضداستعماری جنوب با اثرگذاشتن بر عملیات در جبهة بین النهرین ، به این قیام ابعادی جهانی بخشید (خیراندیش ، ص 175ـ177).

---

منابع :
حمید اسدپور، «نگاهی گذرا بر پراکندگی قدرت و ماهیت نیروهای محلی منطقة بنادر و سواحل جنوب در زمان اشغال بوشهر و پیدایش نهضت تنگستان (1333 قمری )»، در مجموعه مقالات کنگره

(1) بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری ( 2 )، به کوشش محمدحسن نبوی ، تهران 1377 ش ؛
(2) فردریک اوکانر، از مشروطه تا جنگ جهانی اول : خاطرات فردریک اوکانر ، ترجمة حسن زنگنه ، تهران 1376 ش ؛
(3) ایران و جنگ جهانی اول : اسناد وزارت داخله ، چاپ کاوه بیات ، تهران : سازمان اسناد ملی ایران ، 1369 ش ؛
(4) بریتانیا. کنسولگری (بوشهر)، جنگ جهانی در جنوب ایران : گزارشهای سالانة کنسولگری بریتانیا در بوشهر، 1339ـ1333ق / 1921ـ 1914 م ، ترجمة کاوه بیات ، بوشهر 1373 ش ؛
(5) عبداللّه بلادی ، لوایح و سوانح : اسنادی در بارة جنبش روحانیت جنوب ایران در جنگ جهانی اول ، بوشهر 1373 ش ؛
(6) عبدالرسول خیراندیش ، «اهمیت مقام ضداستعماری مردم تنگستان ، دشتی و دشتستان در حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران »، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری ، بوشهر 1373 ش ؛
(7) ایرج ذوقی ، تاریخ روابط سیاسی ایران و قدرتهای بزرگ 1925ـ1900 ، تهران 1368 ش ؛
(8) محمدحسین رکن زاده آدمیت ، دلیران تنگستانی ، تهران ( 1310 ش ) ؛
(9) عبدالمجید زنگوئی ، «شیخ حسین خان چاهکوتاهی و قیام ضداستعماری جنوب ایران »، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری ( 2 )، به کوشش محمدحسن نبوی ، تهران 1377 ش ؛
(10) فلوریدا سفیری ، پلیس جنوب ایران : اس . پی . آر ، ترجمة منصوره اتحادیه و منصوره جعفری فشارکی ، تهران 1364 ش ؛
(11) احمد فرامرزی ، شیخ حسین خان چاه کوتاهی در جنگ مجاهدین دشتستان و تنگستان با دولت انگلیس ، به کوشش قاسم یاحسینی ، تهران 1377 ش ؛
(12) ابوالقاسم کحال زاده ، دیده ها و شنیده ها: خاطرات میرزاابوالقاسم خان کحال زاده ... در بارة مشکلات ایران در جنگ بین المللی 1918ـ1914 ، چاپ مرتضی کامران ، تهران 1363 ش ؛
(13) اولریش گرکه ، پیش به سوی شرق : ایران در سیاست شرقی آلمان در جنگ جهانی اول ، ترجمة پرویز صدری ، تهران 1377 ش ؛
(14) فردریک جیمز مابرلی ، عملیات در ایران : جنگ جهانی اول 1919ـ1914 ، ترجمة کاوه بیات ، تهران 1369 ش ؛
(15) هیبت اللّه مالکی ، «عصر خوانین سه گانه (زائر خضرخان ـ غضنفرالسلطنه ـ شیخ حسین خان ) در قیام ضداستعماری جنوب ایران »، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری ، بوشهر 1373 ش ؛
(16) داگربرت فون میکوش ، واسموس ، ترجمة کیکاووس جهانداری ، بوشهر 1377 ش ؛
(17) محمدحسن نبوی ، «نقش روحانیون در قیام ضداستعماری مردم جنوب ایران »، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری ، بوشهر: کنگرة بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری ، 1373 ش ؛
(18) گوستاو نیستروم ، شاخة نبات : خاطرات سرگرد نیلستروم افسر سوئدی ژاندارمری ایران از وقایع فارس و نهضت تنگستان ( آوریل ـ سپتامبر 1915 )، ترجمة افشین پرتو، بوشهر ?( 1372 ش ) ؛
(19) مهدیقلی هدایت ، خاطرات و خطرات ، تهران 1363 ش ؛
قاسم یاحسینی ، رئیس علی دلواری : تجاوز نظامی بریتانیا



(20) و مقاومت جنوب ، تهران 1376 ش ؛
(21) همو، نگاهی به زندگی و مبارزات خالوحسین بردخونی ، بوشهر ?( 1372 ش ) .

/ سیدقاسم یاحسینی و محبوبه جودکی /