تَریم ، شهری در حَضْرَموت . در حدود چهل کیلومتری شمال شرقی شهر شِبام و حدود 25 کیلومتری شمال شرقی شهر سیئون * ، در پایان وادی حضرموت و آغاز وادی مَسیله واقع است . فاصلة آن تا بندر معروف مُکَلا (مرکز حضرموت ) از طریق شهر شِحر، در ساحل خلیج عدن ، حدود چهارصد کیلومتر است . بنا بر منابع اسلامی ، نام شهر از تَریم بن سُکُون بن اَشرَس بن کِنده گرفته شده یا از نام نخستین کسی که در آنجا اقامت کرده است ؛
یعنی ، تریم بن حضرموت بن سَبَأ الاصغر (حجری یمانی ، ج 1، جزء 1، ص 143). به نوشتة یاقوت حموی (ج 1، ص 846)، نام شهر از نام قبیله ای به همین نام گرفته شده است .

تریم در گذشته مرکز حضرموت و قدیمترین سلطان نشین آن بود (کحّاله ، ص 320). مسجد جامع آن در قرن چهارم احداث شد ( الموسوعة الیمنیة ، همانجا).

تریم در آغاز خلافت ابوبکر (11ـ13) محل نزاع سپاه خلیفه و یاران اشعث بن قیس کندی بود و در پی پناه بردن سپاهیان خلیفه به تریم و محاصرة شهر به دست اشعث ، زیادبن لبید (نمایندة خلیفه ) ابوبکر را از محاصرة شدید همراهانش در تریم آگاه کرد. در این منازعات اشعث شکست خورد ( رجوع کنید به ابن اعثم کوفی ، ج 1، ص 70 به بعد).

در سدة سوم ، تریم کانون علمی منطقه به شمار می رفت و ادبا و فضلای بسیاری از شهرهای دیگر، از جمله از عدن و صنعا، در آن به سر می بردند (صلاح بکری ، ج 1، ص 75ـ 76). همچنین موطن آل باعلوی * است .

ابن حائک (ص 170) در سدة چهارم تریم را «شهری بزرگ » وصف کرده و عبداللّه بَکری (ج 1، ص 311) در سدة پنجم آن را «قلعه » خوانده است . در برخی منابع سدة ششم نیز از «شهر» تریم یاد شده است ( رجوع کنید بهادریسی ، ج 1، ص 56؛
اسکندری ، ص 63؛
عماره یمنی ، ص 67).

در منابع از دو عالِم شریف ، ابوقَدْر/ اَقدَر/ أکدر و ابوبُکَیر، یاد شده که هر دو در 577 یا 575 در تریم به دست عثمان زِنجاری (نمایندة ایوبیان که حضرموت را از عدن گرفته بود) به شهادت رسیدند (حجری یمانی ، ج 1، جزء 1، ص 144؛
الموسوعة الیمنیة ، همانجا). به نوشتة صلاح بکری (ج 1، ص 81)، در 577 آل راشد در شهر اعلان استقلال کردند و هنگامی که خبر به عثمان رسید، وی بسیاری از علمای تریم را، که مشوق آل راشد بودند، کشت . به روایتی دیگر، در 579 هنگامی که زنجاری خبر ورود ملک عزیز طُغْتِگین بن ایوب ، دومین سلطان ایوبی ، را از مصر به یمن شنید و دانست که او زَبید و پیرامون آن را تصرف کرده است ، وحشت زده به



حضرموت گریخت و تمامی دانشمندان آنجا را به قتل رساند (صلاح بکری ؛
حجری یمانی ، همانجا).

در نیمة دوم سدة ششم ، در زمان سلطان عبداللّه بن ابی راشدبن ابی قحطان حِمیَری ، تریم مهمترین شهر علوم دینی در یمن بود (صلاح بکری ، ج 1، ص 80). در نیمة اول سدة هفتم ، در پی اصرار آل راشد که درصدد تسلط دو باره بر شهر بودند، بنونَهْد تریم را فتح و سه سال بر آن حکومت کردند. در 637، گروههایی از قبایل آل اقبال و آل ابی قحطان به تریم حمله و بازار آنجا را غارت کردند. در این زمان بیشتر اهالی از شهر خارج شدند و مدتی نماز جمعه در آنجا برگزار نشد (همان ، ج 1، ص 86 ـ87).

در سدة نهم ، با کشته شدن بدربن محمدالکثیری ، سلطان شهر، تریم و پیرامون آن منطقه ای ناامن شد (همان ، ج 1، ص 96). دو تن از بزرگان تریم در سدة نهم ، ابوعبداللّه محمدبن احمدبن علی بافضل سعدی (فقیه ) و علی بن ابی بکر خطاب (عارف ) بودند (ابن دیبع ، ص 119، 127).

در سده های دوازدهم و سیزدهم مدتی آل کثیر بر این شهر حاکم بودند. از وقایع مهم این دوره می توان به محاصرة شهر به دست گروههایی از آل غرامه و آل تمیم در 1263 و شکست آنها به دست امیر عَبّودبن سالم کثیری اشاره کرد (صلاح بکری ، ج 1، ص 123ـ124).

در نیمة اول سدة چهاردهم ، با همت بزرگان آل کاف در تریم ، «جمعیة الحق » با هدف اصلاحات اجتماعی تریم تشکیل شد. این جمعیت در 1343 شهر را به دست گرفتند (همان ، ج 2، ص 54).

برخی پژوهشگران معاصر در بارة شهر تریم مطالبی نوشته اند، از جمله لوئی واندن برگ ، لاندبرگ ، لئو هیرش و جیمز تئودور بنت . واندن برگ تریم را پایتخت حقیقی و قدیمی حضرموت ، مرکز صنعتی با حداکثر 000 ، 10 تن جمعیت وصف کرده و از مساکن خالی ، مساجد و راههای ویران آنجا یاد نموده است ( د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل مادّه ). لاندبرگ از «رباط تریم » (مدرسة تریم ) یاد کرده و هیرش (اولین اروپایی که در 1311/ 1893 از تریم و شبام و سیئون دیدن کرد) از محله های متروک در سمت جنوب غربی شهر خبر داده است . در 1312/ 1894 نیز بنت نفوذ حاکمان تریم و سیئون را تنها محدود به شهرها دانسته است (همانجا).

در 1343 ش / 1964، کحّاله تریم را شهری صنعتی و دارای پارچه بافی و ابریشم بافی ، تابع دولت آل کثیر، دارای سکه هایی از نقره و مس ، و با مردمانی که به زبان «عُقَیْله » (زبان بومی و احتمالاً متعلق به ساکنان قدیمی حِمْیَری ) سخن می گویند، وصف کرده و از مناطق متروک در جنوب شهر و نیز از قبر هود پیغمبر در درة برهوت در قسمت راست تریم یاد کرده است (ص 321، 353، 359).

بعدها سیئون ، شهر بزرگ دیگر حَضرمی ، موقتاً به جای تریم مرکز آموزش اسلامی شد، اما تریم تا امروز در این زمینه شهرت بیشتری داشته است . تریم مرکز بسیاری از مجموعه های بزرگ خصوصی نسخه های خطی است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ). جمعیت آن در 1375ش ، 000 ، 10 تن ذکر شده است (معلوف ، ذیل مادّه ). از این شهر به عنوان مرکز قسمتِ داخلی حضرموت ، در مقابل مکلا (مرکز قسمتِ ساحلی )، یاد شده است (عبدلی ، ص 370؛
نیز رجوع کنید به جرافی یمنی ، ص 47).

---

منابع :
(1) ابن اعثم کوفی ، کتاب الفتوح ، ج 1، حیدرآباد دکن 1388/1968؛
(2) ابن حائک ، صفة جزیرة العرب ، چاپ محمدبن علی أکوع ، بغداد 1989؛
(3) ابن دیبع ، الفضل المزید علی بغیة المستفید فی اخبار زبید ، چاپ محمد عیسی صالحیه ، کویت 1402/1982؛
(4) محمدبن محمد ادریسی ، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق ، قاهره : مکتبة الثقافة الدینیة ، ( بی تا. ) ؛
(5) نصربن عبدالرحمان اسکندری ، کتاب الامکنة و المیاه و الجبال ، چاپ فؤاد سزگین ، فرانکفورت 1410/ 1990؛
(6) صلاح بکری ، تاریخ حضرموت السیاسی ، مصر ?( 1353 ) ـ 1355/ ?( 1935 ) ـ 1936؛
(7) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری ، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع ، چاپ مصطفی سقا، بیروت 1403/ 1983؛
(8) عبداللّه جرافی یمنی ، المقتطف من تاریخ الیمن ، بیروت 1407/ 1987؛
(9) محمدبن احمد حجری یمانی ، مجموع بلدان الیمن و قبائلها ، چاپ اسماعیل بن علی أکوع ، صنعا 1416/ 1996؛
(10) احمد فضل عبدلی ، هدیة الزمن فی اخبار ملوک لحج و عدن ، ( قاهره ) 1418/ 1997؛
(11) عماره بن علی عماره یمنی ، تاریخ الیمن المسمّی المفید فی أخبار صنعاء و زبید ، چاپ محمدبن علی أکوع ، صنعا 1985؛
(12) عمررضا کحّاله ، جغرافیة شبه جزیرة العرب ، چاپ احمدعلی ، مکه 1384/1964؛
(13) لویس معلوف ، المنجد فی اللغة و الاعلام ، بیروت 1996؛
(14) الموسوعة الیمنیة ، چاپ احمد جابرعفیف و دیگران ، صنعا 1412/ 1992، ذیل «تریم » (از حسین عبداللّه عمری )؛
(15) یاقوت حموی ؛


/ وحید ریاحی /