حِصنالغُراب (قلعه كلاغ) ، نام كوهى با ویرانههاى قلعهاى باستانى بر قله آن، در ساحل جنوبى عربستان در قلمرو سلطاننشین واحدى* در منتهاالیه شرقى فدراسیون عربستان جنوبى، نزدیك شهر بئرعلى (ْ14 شمالى، َ19 ْ48 شرقى). این كوه، كه مانند چند جزیره كوچكِ همجوارش منشأ آتشفشانى دارد و نامش را از رنگ قهوهاى مایل به سیاه خود گرفته، از نخستین سده میلادى با باریكه زمین شنى پستى به سرزمین اصلى متصل شده است. این كوه از طرف جنوبغربى به شكل دماغهاى، یك خلیجكوچك را میپوشاند و در گوشه شمالشرقیاش بندر تجارى بئرعلى قرار گرفته است. خلیج مذكور بهترین بندرگاه ساحل جنوبى عربستان در شرق عدن به شمار میآید. كوه حصنالغراب تقریباً در چهاركیلومترى بندر قرار دارد. روى زمینى مسطح، درست مجاور دامنه شمالى كوهستان، ویرانههاى ساختمانهایى سنگى است، كه با ویرانههاى مركز تجارى كانه، مذكور در پریپلوس و جغرافیاى بطلمیوس (در كتیبههاى عربستان جنوبى: ق ن ء)، بندر و گذرگاه داد و ستدهاى زمینى براى تجارت بخور و بازرگانى بین مصر و هندوستان در دوره بطالسه و رومیها، یكى دانسته شده است. بهنظر برخى صاحبنظران، و اخیراً ه . فون ویسمان، شاید منظور از قَنّه / كَنّه در عهد عتیق، كتاب حزقیال (:27 23)، همین بندر باشد؛ اما اثرى كه این موضوع را ثابت كند، در كاوشهاى سطحى باستانشناسى جدید به دست نیامدهاست. روى قله این كوه ویرانههاى یك قلعه، چند آبانبار و اثرى از یك برج دیدهبانى و بناهاى گوناگون دیگر به چشم میخورد. مسیرى مارپیچ بندر باستانى را به قلعه پیوند میدهد. در امتداد بخش بالایى قلعه، كتیبههایى هست كه ستوان ولستد آنها را در 1250/ 1834 كشفكرد [رجوع کنید به ج2، ص421ـ424، تصویر كتیبه حصنالغراب نیز در این كتاب آمده است[، كه گواهى بر نام باستانى این كوه و قلعه، «عور م و ى ت»، و وجود رابطهاى نزدیك بین آن و كانه (ق نء) است. امروزه بر این نكته اتفاقنظر وجود دارد كه جایگاه كانه نه در بَلحاف در سمت مغرب، یا در مَجَدحه در ده كیلومترى مشرق بئرعلى، بلكه در حصنالغراب است.
منابع :
(1) J.R. Wellsted Travels in Arabia, London 1838, repr. Graz, Austria 1978; (2) H. von Wissmann, De Mari Erythraeo, in Hermann Lautensach-Festschrift = Stuttgarter Geogr. Studien, LXIX (Stuttgart 1957), 294f.
(3) براى صورت كامل منابع رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.