جَسّور (جِسّور) ، شهری در مغرب بنگلادش و مركز بخشی به همین نام. شهر جسّور در مغرب ایالت خُولْنا و دلتای رود گَنگ، نزدیك مرز هندوستان قرار دارد. این شهر از شهر خولنا (مركز ایالت) در جنوب شرقی حدود هشتاد كیلومتر، از داكا (پایتخت بنگلادش) حدود 280 و از فریدپور در شمال شرقی حدود 200 كیلومتر فاصله دارد و راه اصلی داكا به كلكته (در هندوستان) از آن میگذرد. جسّور جزو مناطق پرباران به شمار میرود و در ماههای خرداد تا شهریور (زمان وزش بادهای موسمی) بارش آن به حدود نود میلیمتر میرسد (اسعدی، ج 2، ص 7؛ فرزیننیا، ص 9).
جمعیت جسّور بنا بر آمار 1370ش/1991، حدود 398 ، 176 تن بوده است كه بیشتر آنها مسلماناند ( رجوع کنید به > كتاب سال جهان اروپا 1999 <، ص 564). اقلیتی از آنان شیعهاند (اسعدی، ج2، ص 18؛ نیز رجوع کنید بهطلایه: نگاهی به وضعیت فرهنگی ـ تبلیغی بنگلادش ، ص 59). در دی 1384/ ژانویه 2006 جمعیت شهر به 236 ، 247 تن رسید كه این رقم حدود 9% از جمعیت 7ر2 میلیونی بخش است ( > فرهنگ جغرافیائی جهان < ، ذیل "Jessor" ). جسّور فرودگاه بینالمللی دارد و از طریق راه آهن با خولنا و شهرهای شمالی بنگلادش مرتبط است.
پیشینه. نام جسّور احتمالاً از واژه یاشوهره سنسكریت اخذ شده و با ریشه جسو، به معنای بیاعتبار كردن یا بدنام كردن، ارتباط دارد ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل "Djassawr" ؛ مونیر ویلیامز ، ص 848). این نام در منابع معاصر، به صورتهای جِسَر یا جَسَر نیز ضبط شده است (سلیم، ص 48، 232). به این شهر رسولپور نیز میگفتند (همان، ص 48). ظاهراً آبادی حصر، كه صمصامالدوله شاهنوازخان در سده دوازدهم در كتاب مآثرالامراء (ج 3، ص 478) ذیل ولایت بنگال از آن نامبرده، جسّور است (نیز رجوع کنید به سلیم، ص 197).
تا پیش از سده نهم اطلاعات اندكی در باره این شهر و پیرامون آن در دست است. در سده نهم، خان جهان، از سرداران مسلمان و معروف به خانجاعلی (متوفی 863)، كه آرامگاه وی در خولنا از زیارتگاههای مهم بنگلادش به شمار میرود، این منطقه را فتح كرد و در گسترش اسلام در آنجا كوشید و مدتی در منطقه حكومت كرد (دَنی، ص 141ـ152؛ د.اسلام ، چاپ اول، ذیل "Djessore" ). این شهر از سده نهم تا 1326 ش/1947 جزو بنگال * بود. به نوشته دنی (ص 246)، از مؤلفان معاصر، جسّور به فرمان سلطان ویكرمدیتیه (پدر سلطان پراتاپادیتیه رجوع کنید به ادامه مقاله) در اواخر سده دهم/ شانزدهم بنا شد. در همین سده، جسّور منطقهای پوشیده از جنگل بود ( رجوع کنید به ایتون ، ص208) و بزرگترین مَحال در جنوب سركارِ (از تقسیمات اداری در شبهقاره هند) خلیفه آباد در دلتای گنگ ــ كه به یاد خلیفه خانجهان به این نام معروف شدهبود بهشمار میرفت و به خولنا وابسته بود (سلیم، ص 48). در سده دهم، افغانها با حمله به جسّور و تصرف آن، مدتی بر منطقه سلطه یافتند (رجوع کنید به همان، ص 232). بابریان * در 932 بنگال را تصرف كردند و به حكومت افغانها در آنجا پایان دادند. در اواخر این قرن و نیز در قرن یازدهم، جسّور به دست هندوها افتاد و مدتی سلاطین هندی، از جمله پراتاپادیتیه و سیترم روی ، بر آن حكومت كردند (دنی، ص 246).
در دورهپادشاهی جهانگیر (1014ـ1037)با تسلط علاءالدین اسلامخان (فرمانده نظامی بخشی از قوای جهانگیر) بر بنگال، پراتاپادیتیه بههمراه بیستهزار تن از سربازانش تسلیم اسلامخان شد. پراتاپادیتیه همچنین موافقت كرد كه پانصد كشتی جنگی را كه در اختیار داشت، به اسلامخان واگذار كند (ایتون، ص 153). در همین سده، میرزا صفشكن (متوفی 1073؛ برادرزاده شاهنوازخان صفوی) پس از فوت پدرش، میرزا حسن صفوی، مدتی فوجدار جسّور بود (صمصامالدوله شاهنوازخان، همانجا؛ سلیم، ص 197). در زمان اورنگ زیب (حك : 1068ـ 1118) نوراللّهخان به فوجداری جسّور و مناطق پیرامون آن، مانند هوگلی و بردوان و مدنیپور ، انتخاب شد (سلیم، ص 232).
پس از حكومت چهل ساله نوابهای داكا در منطقه، شركت هند شرقی بریتانیا حاكمیت منطقه را به دست گرفت (اسعدی، ج 2، ص 26؛ د.اسلام ، چاپ اول، همانجا). با این حال نفوذ مسلمانان در جسّور تداوم یافت، به طوری كه بنا بر گزارش ایتون (ص 121) در 1289/1872 بیش از نیمی از جمعیت منطقه جسّور را مسلمانان تشكیل میدادند. در 1326 ش/ 1947، درپی تحولات سیاسی، بخش جسّور از بنگال غربی جدا و به عنوان منطقهای مسلماننشین جزو پاكستان شرقی (بنگلادش) شد ( > فرهنگ جدید جغرافیایی وبستر <، ذیل "Jessore" ).
در این شهر و اطراف آن آثار تاریخی فراوانی به جا مانده كه عمدتاً متعلق به دوره اسلامی است. آثار متعلق به دوره پیش از مغول از خانجهان و دوره وی به جای مانده است و از آثار زمان سلاطین هندی، ویرانههایی برجاست. آثار به جا مانده از دوره مغولی نیز بیشتر معرّف معماری اسلامی است تا معماری مختصِ مغولان ( رجوع کنید به دنی، همانجا). از آثار مهم جسّور و مناطق اطراف آن، مساجد سات ـ گنبد ، مسجد كار، قصبه و سیلكوپه است (همان، ص 144،150؛ د. اسلام ، چاپ دوم، همانجا). به نوشته ایتون (ص 185)، حدود14 از 230 مكان مذهبی به جا مانده از 978ـ1174/1570ـ1760 در منطقه، در بخش جسّور و بخشهای اطراف آن قرار دارد.
منابع: (1) مرتضی اسعدی، جهان اسلام ، تهران 1366ـ1369 ش؛ (2) صمصامالدوله شاهنوازخان، مآثرالامراء ، كلكته 1888ـ1891؛ (3) طلایه: نگاهی به وضعیت فرهنگی ـ تبلیغی بنگلادش ، تهیه و تدوین اداره مطالعات و اطلاعات كاربردی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، تهران [? 1373 ش ]؛ (4) زیبا فرزیننیا، بنگلادش ، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی، 1373 ش؛
(5) Ahmad Hasan Dani, Muslim architecture in Bengal , Dacca 1961; (6) Richard M. Eaton , The rise of Islam and the Bengal frontier: 1204-1760 , Berkeley 1993; (7) EI 1, s.v. "Djessore" (by H. C. Fanshawe); (8) EI 2 , s.v. "Djassawr" (by A. H. Dani); (9) The Europa world yearbook 1999 , London: Europa Publications, 1999; (10) Sir Monier Monier-Williams, A Sanskrit-English dictionary , ed. E. Lenmann etal ., Oxford 1979; (11) Ghulam Hussain Salim, Riyazu-s-salatin: a history of Bengal , tr. Abdus Salam, Delhi 1975; (12) Webster's new geographical dictionary , Springfield, Mass. 1988; World gazetteer , 1 Jan. 2006. [Online[ Available: http:// www. world-gazetteer. com/wg. php?x... [4 Feb. 2006].