هنر و معمارى ، هنر دوره حفصیان تركیبى از هنر اندلسى و مغربى است، كه ماهیت فرامحلى آن را حضور بازرگانان ایتالیایى، اسپانیایى و فرانسوى تشدید میكرد (>فرهنگ هنر<، ج 14، ص 27). در این دوره، قلمرو حفصیان از سویى گذرگاه مؤلفههاى هنرى اسلامى به غرب از طریق سیسیل و ایتالیا گردید (هات، ص 22) و از دیگر سو، هنر بومى بهویژه معمارى (كه ملهم از معمارى سرزمینهاى شرقى جهان اسلام بود)، با اندیشههاى هنرى اندلسى ــ كه پناهندگان به شمال افریقا، پس از فتح مجدد اسپانیا بهدست مسیحیان به این سرزمین آورده بودندــ آمیخته شد (بلر و بلوم، ص 114؛ >فرهنگ هنر<، همانجا).
هنر حفصیان در حوزههاى معمارى و شهرسازى نمود بارزى یافته است. آنانبر رونق شهرهاى ساحلى همچون تونس و سوسه افزودند و میراث مدنیت و شهرنشینى را كه در حمله طایفه هلالیه (رجوع کنید به هلال*) تا حدى تضعیف شده بود، دوباره رونق بخشیدند (رجوع کنید به بلر و بلوم، همانجا). براى نمونه، توسعه شهر تونس به ویژه بازار آن با تأسیس سوقالعطارین، در جنب مسجدجامع در سال 629 (رجوع کنید به حشایشى، ص 63، 73؛ هیل، ص 99)، و تثبیت این شهر به پایتخت، در این دوره صورت گرفت (لوتورنو، ص 231). آنان بخش حاكمنشین شهر را، كه به قصَبه شهرت یافت، تكمیل كردند (بسیم سلیم حكیم، ص112، 114). مسجد قصبه، مربوط به این دوره، نمونه آشكار تأثیرپذیرى از معمارى اندلسى است، بهویژه مناره آن با تزیینات گچكارى (پترسن، ذیل "Tunis").
اثر شاخص دیگر این دوره، مسجد هواء است كه به دستور شاهزاده عطف، همسر ابوزكریا یحیى حفصى (حك: 625ـ 647)، بنا گردید و شبستان وسیع آن با طاقنماهاى متعدد مشهور است (هیل، ص 97). در این دوره همچنین، بازسازیهایى صورت گرفت از جمله افزودن ورودى جدیدى در ضلع شرقى مسجدجامع قَیروان* (رجوع کنید به بلر و بلوم، همانجا؛ هات، ص 63، تصویر؛ هیل، ص 92 و تصویر 89). این ورودى كه باب للّه ریحانا/ ریحانه نام دارد، در 694 به فرمان ابوحفص عمر ساخته شده و سازهاى چهارگوش و بیرون نشسته با گنبدى قاشقیدار است كه در طاقزنى كاذب و شرفههاى تاجدار و اسلیمیهاى كندهكاریشده گچى از الگوهاى اسپانیایى ـ مغربى تأثیر گرفته است (بلر و بلوم، همانجا). شهر بجایه* نیز در دوره حفصیان به مركز فرهنگى و گردهمایى شخصیتهاى برجسته علمى آن دوره تبدیل شد (رجوع کنید به هیل، ص 109).
تأسیس مدارس نیز در این دوره رونق گرفت. مهمترین آنها مدرسه شَمّاعیه، اولین مدرسه در نوع خود در مغرب جهان اسلام، بود كه در آن محلى براى اقامت طلاب در نظر گرفته شده بود و در 647 به فرمان ابوزكریا حفصى در شهر تونس تأسیس گردید. كاربرد مصالح ساختمانى دو رنگ، تحتتأثیر معمارى مصرى، از ویژگیهاى این بناست (ابنفضلاللّه عمرى، ج 4، ص90؛ هیل، توضیحات گلوین، ص 146؛ بلر و بلوم، ص 116؛ حسن حسنى عبدالوهاب، قسم 2، ص 77). تأثیرپذیرى از معمارى شرقى در مدرسه چهار ایوانه مستنصریه، كه به دستور مستنصر حفصى (حك : 647ـ 675) بنا گردید، دیده میشود كه شاید از طریق مصر به تونس رسیده باشد (>فرهنگ هنر<، ج 16، ص 219). امیران حفصى به رشد و گسترش علوم و معارف نیز توجه داشتند و در دوره آنان مجموعههاى كتاب (كتابخانهها) رو به افزایش نهادند، چنانكه ابوزكریا حفصى بیش از سیهزار جلد كتاب در علوم عقلى و نقلى و پیشهها در كتابخانه خود داشت (رجوع کنید به حشایشى، ص 63).
در این دوره، زاویهها و خانقاههاى چندى نیز ساخته شد، مانند خانقاه سیدى احمدبن عروس، شیخ عروسیه (از طریقتهاى قادریه) در 896 و خانقاه و آرامگاه قاسم الجَلِزى در 902. استفاده از مرمر سفید كه در آن با مرمر سیاه و كاشیهاى رنگین كار شده است در كف حیاط، طاقچهها و قوسهاى كور و ستونهاى كوچك در گوشههاى بنا و همچنین استفادهاز كاشیهاى سبز كه هرمى روى هم چیده شده و جایگزین گنبدند، از ممیزات خانقاه و آرامگاه جلزى است. وفور كاشیكارى در این بنا تا حدى بیانگر پیشه پیر و صاحب مزار این خانقاه استكه هنرمندى كاشیكار (زلِّیج) و مهاجریاز اندلس بود (>فرهنگ هنر<، ج16،ص220). تزیینات كاشیاین بنا آغاز شكوفایى صنعت كاشیكارى در تونسبود(هیل، ص 97، توضیحات گلوین، ص 146). زاویه سیدى بلحسن نیز از جمله بناهاى صوفیان از دوره حفصیان است كه تزیینات مدخل و درِ آن نمونه هنر حفصى است (رجوع کنید به همان، تصویر 154).
حفصیان باغهاى وسیع و كاخهاى زیبایى احداث كردند كه اغلب ویران گردیدهاند و تنها از طریق گزارشهاى تاریخى میتوان به وجود آنان پیبرد. دو اثر تاریخى ملك وسیع ابوفِهر (رجوع کنید به باغ*، بخش 4) و قبه ازرق (651) از آن جملهاند كه تأثیر هنر اندلسى بهویژه در بناى اخیر آشكار است (رجوع کنید به ابنفضلاللّه عمرى؛ >فرهنگ هنر<، همانجاها). برخى بناهاى دیگر مانند حمام، بیمارستان و جذامخانه نیز از این دوره برجا مانده است (رجوع کنید به همانجاها). در دوره حفصیان، در تزیین بناها نیز نوآوریهاى خاصى پدیدار گشت و سرستونهاى این دوره كه به تاجهاى عهد حفصى شهرت دارند، از جمله آنهاست (زبیس، ص 171).
در حوزه كتابآرایى، قرآن پنج جلدى وقفىِ مسجد قصبه، در تونس، كه به خط معمول در مغرب جهان اسلام به نام قلم مغربى نوشته شده (بلر و بلوم، ص 116، تصاویر 147ـ 148)، گواهى بر شكوفایى خوشنویسى و كتابآرایى در دوره حفصیان است.
در موسیقى نیز همانند معمارى، همان آمیزه هنر اندلسى و تونسى دیدهمیشود (حسن حسنیعبدالوهاب، قسم2، ص230ـ 231). بهویژه، موسیقى رایج در اشبیلیه اندلس در تونس تأثیر ماندگارى نهاد (همان، قسم 2، ص231، 260؛ شیلواه، ص83).
در دوره حفصیان، احمد تیفاشى*، ادیب و محقق و از والیان ابوزكریاى حفصى، اثرى دانشنامهگونه در باب موسیقى به نام مُتعةالاسماع فى علم السماع تألیف كرد (محفوظ، ج 1، ص 273). موسیقى صوفیانه اشاعه یافت و چهره برجسته آن، محمد ظریف (متوفى 787)، بود كه شعر نیز میسرود (رجوع کنید به حسن حسنى عبدالوهاب، قسم 2، ص 235).
امیران حفصى به هنر بافندگى نیز توجه نشان دادند و ابوزكریاى حفصى سوقالقماش را بنیاننهاد كه به گفته ابنفضلاللّه عمرى (همانجا)، پارچه بافت آنجا (افریقى) از پارچه نَصافى بغداد بهتر و مرغوبتر بود. او همچنین با تأسیس گذر عطاران و كلاهدوزان در بازار تونس، به رونق حرفههاى عطرسازى و دیگر پیشهها یارى رساند (رجوع کنید به حشایشى، ص 63).
منابع : (1) ابنفضلاللّه عمرى، مسالك الأبصار فى ممالك الأمصار، ج 4، چاپ محمد عبدالقادر خریسات، عصام مصطفى هزایمه، و یوسف احمد بنییاسین، العین، امارات متحده عربى ، 2001؛ (2) حسن حسنى عبدالوهاب، ورقات عن الحضارة العربیة بافریقیة التونسیة، قسم 2، تونس 1981؛ (3) محمدبن عثمان حشایشى، الهدیة فى العادات التونسیة، چاپ احمد طویلى و محمد عنابى، تونس 2002؛ (4) سلیمان مصطفى زبیس، «القبة التونسیة»، در المؤتمر الثانى للاثار فى البلاد العربیة ، بغداد 1957، قاهره: جامعةالدول العربیة الادارة الثقافیة، 1958؛ (5) محمد محفوظ، تراجم المؤلفین التونسیین، بیروت 1982ـ1986؛
(6) Besim Selim Hakim, Arabic - Islamic cities: building and planning principles, London 1988; (7) Sheila S. Blair and Jonathan M. Bloom, The art and architecture of Islam: 1250-1800, Middlesex, Engl. 1995; (8) The Dictionary of art, ed. Jane Turner, New York: Grove 1998, s.vv. "Hafsid" (by Marianne Barrucand), "Islamic art. II: Architecture. 6 (IV) (C) Tunisia" (by Lucien Golvin); (9) Derek Hill, Islamic architecture in North Africa: a photographic survey with notes on the monuments and a concluding essay by Lucien Golvin, London 1976; (10) Antony Hutt, Islamic architecture North Africa, London 1977; (11) Roger Le Tourneau, "North Africa to the sixteenth century", in The Cambridge history of Islam, vol. 2A, ed. P. M. Holt, Ann K.S. Lambton, and Bernard Lewis, Cambridge: Cambridge University Press, 1977; (12) Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture, London 1996; (13) Amnon Shiloah, Music in the world of Islam: a socio - cultural study, Aldershot. Engl. 1995.