شُرَحْبيل بن حَسَنه ، (يا شرحبيل بن عبداللّه)، از نخستين صحابۀ پيامبر و از فرماندهان اسلام در شام. شرحبيل بن حسنه كنيهاش ابوعبداللّه، یا ابوعبدالرحمان، يا ابووائله بود (رجوع کنید به بلاذرى؛ 1917ـ200، ج 1، ص 245؛ ابنحجر عسقلانى، ج 3، ص 328). پدر وى، عبداللّه بن مُطاع، از قبيلۀ بنيغَوث بن مُرّ يا از قبيلۀ كِنده يا بنيجُمَح يا تَميم بود و مادرش، حَسَنه، از قبيلۀ بنيعَدى و به قولى، اهل شهر عَدَولى در بحرين بود و به طريق وِلاء، به مَعْمَربن حبيببن وَهْب بن حُذافه جُمَحى منتسب بود (ابنسعد، ج 4، ص 127؛ خليفة بن خياط، ص 539؛ ابنعبدالبرّ، ج 2، ص 698؛ ابناثير، اسدالغابه، ج 2، ص 512). ازاينرو، شرحبيل با انتساب به مادرش، به شرحبيلبن حسنه شهرت يافته است (ابنعبدالبرّ، همانجا).

به نقل از ابناسحاق، حسنه نخست زن عبداللّه بن مُطاع بود. چون عبداللّه درگذشت، سُفيان (فرزندخواندۀ معمربن حبيب و مردى از انصار از طايفۀ بنيزُرَيق بن عامر) حسنه را به زنى گرفت و از او صاحب دو پسر به نامهاى خالد (يا جابر) و جُناده شد (ابنسعد، همانجا؛ ابنعبدربّه، ج 2، ص 698ـ699؛ ابناثير، اسدالغابه، ج 2، ص 512ـ513؛ ابنحجر عسقلانى، همانجا). پس از آن، سفيان، شرحبيل را به فرزندخواندگى پذيرفت (ابنحبيب، 1384، ص 254)، بنابراين از شرحبيل نيز همچون سفيان بن معمر جمحى، در زمرۀ بنيجُمَح ياد ميشد (ابنسعد، ج 4، ص 127ـ128؛ نيز رجوع کنید به ابنكلبى، ص 302)، اما به نقل از محمد بن عمر واقدى، سفيان بن معمر برادر مادرى شرحبيلبن حسنه بوده و حسنه مادر سفيان و شرحبيل بوده است، نه زن سفيان (ابنسعد، همانجا).

ابنحبيب بغدادى (همانجا) حسنه را از قبيلۀ اشعريّين دانسته و مسعودى (ص 283) نيز شرحبيل بن حسنه را نسبت طابِخى ياد كرده و از قوم خِنْدِف (همپيمان قريش) دانسته است. بلاذرى، به نقل از هَيثم بن عَدىّ، شرحبيل را از قوم حِمْيَر دانسته است (بلاذرى، 1997ـ2000، ج 1، ص 245). بعد از مرگ سفيان بن معمر و پسران او در زمان خلافت عمربن خطاب، شرحبيل بن حسنه با قبيلۀ بنيزهره همپيمان شد (ابناثير، اسدالغابه، ج 2، ص 513).

شرحبيل و دو برادرش (خالد و جناده) از نخستين كسانى بودند كه مسلمان شدند (ابناثير، اسدالغابه، ج 2، ص 513). در دومين هجرت مسلمانان به حبشه، شرحبيلبن حسنه به همراه سفيان بن معمر و مادر و برادرانش به آنجا مهاجرت كرد (ابناسحاق، ص 207؛ ابنهشام، ج 1، ص350؛ ابنحبيب، 1361، ص410؛ همو، 1384، ص 308)، اما موسيبن عقبه (ص 79) شرحبيل و برادرانش را جزو مهاجران به حبشه ذكر نكرده است (نيز رجوع کنید به ابنسعد، ج 4، ص 127). به روايتى، در سال هفتم هجرت، نجاشى (پادشاه حبشه) امّحبيبه را كه به همسرى پيامبر درآمده بود، همراه شرحبيل به مدينه فرستاد (ابنسعد، ج 8، ص 99). شرحبيل پس از مهاجرت به مدينه، نزد خويشان خود، بنيزُرَيق، اقامت كرد (ابنعبدالبرّ، ج 2، ص 699؛ ابنحجر عسقلانى، همانجا). در زمان پيامبر اكرم، شرحبيل در غزوات شركت كرد (ابنسعد، ج 4، ص 128). از وى در شمار كاتبان پيامبر ياد شده است (رجوع کنید به يعقوبى، ج 2، ص80؛ مسعودى، همانجا) و او كاتب نامه پيامبر به مردم سرزمين ايله بود (واقدى، ج 3، ص1031؛ ابنسعد، ج 1، ص 289؛ يعقوبى، همانجا).

شرحبيلبن حسنه در زمان ابوبكر و عمر، به عنوان فرمانده در اكثر جنگها و فتوحات شركت داشت. او در جنگهاى رِدّه، كه بلافاصله پس از رحلت پيامبر رخ داد، از جمله در سركوب مرتدان قُضاعه و عمان و نيز مدعيان پيامبرى، همچون مُسَيلَمه كذّاب در يَمامه، از فرماندهان لشكر ابوبكر بود (يعقوبى، ج 2، ص130؛ طبرى، ج 3، ص 249، 315؛ ابناثير، 1386، ج 2، ص 346، 355، 360). ابوبكر بلافاصله پس از سركوبى اهل ردّه، براى جنگ با روميان آماده شد و شرحبيل بن حسنه يكى از چهار فرمانده تحت امر خالدبن وليد و سپس ابوعبيدةبن جراح بود كه از سوى ابوبكر به شام اعزام شدند (رجوع کنید به موسيبن عقبه، ص 337؛ ازدى، ص 85؛ ابنسعد، ج 7، ص 514؛ بلاذرى، 1413، ص 107، 116؛ ابنعساكر، ج 2، ص 76، 81). شرحبيل با هفتهزار سپاهى روانه شام شد و در اردن، و به قولى در بُصرى، اردو زد (طبرى، ج 3، ص 406).

در زمان خلافت عمر، شرحبيل از سوى ابوعبيده به يارى عمروبن عاص شتافت و تمام اردن را فتح كرد و از آن ميان فقط طَبَريه را بدون جنگ گرفت (بلاذرى، 1413، ص 115ـ116؛ يعقوبى، ج 2، ص140ـ141؛ ابناثير، ج 2، ص 406). وى بَيْسان، سوسيه، اَفيق، جُرَش، بيترأس، قَدَس و جَولان و به روايتى، عكّا، صور و صَفوريّه را نيز گشود (بلاذرى، همانجا). در جنگ مَرْجُالصُّفَّر، شرحبيلبن حسنه شايستگى بسيارى از خود نشان داد. سپس خالدبن وليد وى را نزد ابوبكر فرستاد و ابوبكر او را با لشكرى به جاى وليدبن عُقبه به شام روانه كرد (طبرى، ج 3، ص 391؛ ابناثير، 1386، ج 2، ص 405ـ406). شرحبيلبن حسنه در جنگهاى يَرموك و اَجنادين (هردو در سال 13) جزو فرماندهان خالدبن وليد بود (طبرى، ج 3، ص 396، 405؛ ابناعثم، ج 1، ص 115). در محاصره و فتح دمشق (به روايت بلاذرى، سال 14)، شرحبيل بن حسنه با لشكر خود بر دروازۀ فَراديس فرود آمد (بلاذرى، 1413، ص 121). پس از آنكه ابوعبيده فِحل را به صلح فتح كرد (رجوع کنید به طبرى، ج 3، ص 441ـ443؛ ابناثير، 1386، ج 2، ص 428) و بنابه روايتى، شرحبيل صلحنامهاى نوشت (بلاذرى، 1413، ص 115). عمر بعدآ شرحبيلبن حسنه را به امارت اردن گمارد (طبرى، ج 4، ص 62؛ ابناثير، همانجاها). در سال 17 كه عمربن خطّاب به شام رفت، شرحبيل بن حسنه را عزل و معاوية بن ابيسفيان را به جاى وى گذاشت و گفت كه شرحبيل را به علت نارضايتى عزل نكرده بلكه مردى مقتدرتر را بهجاى او گمارده است (طبرى، ج 4، ص 56ـ57، 64ـ65؛ قس ابناثير، 1386، ج 2، ص 562 ضمن حوادث سال 18).

به گفتۀ اكثر مورخان، شرحبيل بن حسنه در سال 18 بر اثر طاعونى كه در عَمَواس در شام شيوع يافت درگذشت، درحاليكه 67 يا 69 سال سن داشت (ابنسعد، ج 4، ص 128؛ بلاذرى، 1413، ص 139ـ140؛ همو، 1997ـ2000، ج 1، ص 245؛ ابنعبدالبرّ، ج 2، ص 699؛ ابناثير، 1393، ج 2، ص 513).

---

منابع :
(1) ابناثير، اسدالغابه فى معرفة الصحابه، چاپ محمدابراهيم بنا، محمداحمد عاشور و محمود عبدالوهاب فايد، قاهره 1393/1973؛
(2) ابناثير، الكامل فى التاريخ، بيروت ؛
(3) محمدبن اسحاقبن يسار، سيره ابنالسحاق، چاپ محمد حميداللّه، قونيه 1401/1981؛
(4) ابنمحمد احمدبن اعثم كوفى، الفتوح، چاپ على شيرى، بيروت، 1411/1991؛
(5) ابيجعفر محمدبن حبيب، المحبّر، چاپ ايلزه ليختن شتيتر؛
(6) بيروت 1361؛
(7) همو، المنمّق، چاپ خورشيد احمد فاروق، حيدرآباد دكن، 1384/1964؛
(8) محمدبن عليبن حجرعسقلانى، الاصابه فى تميز الصحابة، چاپ عليمحمد بجاوى، بيروت، 1412/1992؛
(9) ابنسعد؛
(10) يوسفبن عبداللّه ابنعبدالبر، الاستيعاب فى معرفة الاصحاب، چاپ عليمحمد بجاوى، بيروت 1412/1992؛
(11) عبدالرحمنبن عبدالرّوابن عبدالحكم، كتاب فتوح مصر و اخبارها، چاپ محمد جميرى، بيروت، 1420/2000؛
(12) ابنعساكر، تاريخ مدينة دمشق، چاپ على شيرى، بيروت 1995/1415؛
(13) هشامبن محمد ابنكلبى، جمهرة النسب، چاپ ناجى حسن، بيروت 1407/1986؛
(14) ابنهشام، السيرة النبوية، چاپ مصطفى سقا، ابراهيم ابيارى، عبدالحفيظ شلبى، قاهره 1936؛
(15) محمدبن عبداللّه ازدى، تاريخ فتوحالشام، چاپ عبدالمنعم عبداللّه عامر، 1969؛
(16) بخارى، التاريخ الكبير، دياربكر، المكتبة الاسلامية؛
(17) احمدبن يحييبن جابر بلاذرى، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق، 1997ـ2000؛
(18) بلاذرى، فتوحالبلدان، چاپ دخويه، فرانكفورت 1413/199؛
(19) خليفةبن خياط، الطبقات، چاپ سهيل زكّار، بيروت 1414/1993؛
(20) طبرى، تاريخ؛
(21) مسعودى، تنبيه؛
(22) موسيبن عُقبه، المغازى، چاپ محمد باقشيش ابومالك، مغرب 1994؛
(23) محمدبن عمر واقدى، المغازى، چاپ مارسون جونس، قاهره، 1966؛
(24) يعقوبى، تاريخ.

/ ليلا احسانى /

تاریخ انتشار اینترنتی: 4/10/1387