جامع احادیث الشیعة فی احکامِ الشریعة ، کتابی جامع شامل احادیث فقهی ، به عربی ، اثر اسماعیل معزّی ملایری که با پیشنهاد و نظارت آیت اللّه حاج آقاحسین بروجردی * (متوفی 1340 ش ) تألیف شد.

آیت اللّه بروجردی که بر اهمیت علم رجال و شناخت

اِسناد و جایگاه آن در استنباط فقهی تأکید می کرد (فاضل لنکرانی ، ص 145؛ سبحانی ، ص 177)، کتاب وسائل الشیعه (اثر محمدبن حسن حرّعاملی ، متوفی 1104) را ــ که احادیث فقهی را به ترتیب ابواب فقهی در بر دارد ــ بسیار ارج می نهاد، ولی اصرار داشت که این کتاب به سبب برخی اشکالات و کاستیها نیازمند تنقیح و تکمیل است (استادی ، ص 295ـ296؛ معزّی ملایری ، ج 1، مقدمة محمدحسن بروجردی ، ص 9).

برخی از این کاستیها از دیدگاه او عبارت بودند از: 1) تقطیع و پاره پاره شدن احادیث که موجب شده یک حدیث به شکل چند پاره حدیث در چندین باب گوناگون بیاید، از این رو مجتهد در مقام استنباط فقهی به درستی نمی تواند متوجه فضای صدور حدیث و قرائن موجود در متن آن شود. از سوی دیگر، تقطیع سبب تکرار اسناد احادیث و زیاد شدن ابواب کتاب و در نتیجه پر حجم شدن کتاب شده ، تا آنجا که گفته اند نزدیک به یک سوم احادیث آن تکراری است (بروجردی ، مقدمة واعظ زاده خراسانی ، ص 42؛ استادی ، ص 295ـ297؛ واعظ زاده خراسانی ، 1370 ش ، ص 216)؛ 2) ذکر نشدن آیات مربوط به احکام در ابتدای ابواب ؛ 3) درآمیختن احادیث آداب وسنن با احادیث احکام فقهی ؛ 4) نقل نکردن دقیق برخی احادیث از کتب اربعه ( کافی ، کتاب من لایحضره الفقیه ، تهذیب الاحکام ، الاستبصار )، به طوری که گاه معنای احادیث منقول با احادیث اصلی تفاوت دارد؛ 5) صاحب وسائل در ارجاع خواننده به دیگر احادیثِ هم مضمون ، تعابیری مبهم مانند «تَقَدَّم » یا «یَأتی » به کار برده و نشانی حدیثِ مورد اشاره را دقیقاً معلوم نکرده است ؛ 6) گاه همة احادیثِ یک موضوع ذکر نشده و برعکس ، احادیث غیرمرتبط نقل شده است (معزّی ملایری ، همان مقدمه ، ص 9ـ10).

این واقعیتها آیت اللّه بروجردی را بر آن داشت تا طرح اثری حدیثی را پیشنهاد کند که در بر دارندة تمامی احادیث فقهی و دارای باب بندی مناسب و بدون تکرار و تقطیع باشد. با استقبال شاگردان ایشان از این طرح ، اجرای آن به اهتمامِ شماری از آنان و با اِشراف و نظارت مستمر خود او آغاز شد (همان مقدمه ، ص 10ـ 11؛ استادی ، ص 297ـ 298؛ علوی ، ص 322). در جریان تألیف کتاب ، بسیاری از افراد گروه از ادامة همکاری

باز ایستادند و در نهایت ، کار تألیف و باب بندی و چاپ کتاب

را اسماعیل معزّی ملایری به انجام رساند. در مقدمة فرزند آیت اللّه بروجردی بر نخستین جلد کتاب (ص 10)، اسماعیل معزّی و شیخ علی پناه اشتهاردی ، دو تن از افراد فعال در این باره معرفی شده اند.

به گفتة برخی مؤلفان (برای نمونه رجوع کنید به واعظ زاده خراسانی ، 1370 ش ، ص 209ـ210)، در ابتدا قرار بود که این کتاب ، تنها ناظر به احادیث کتاب وسائل الشیعه باشد و با نام تهذیب الوسائل منتشر شود اما در ادامة کار تصمیم گرفته شد که کتاب ،

شامل تمام احادیث فقهی شیعه باشد؛ از این رو، احادیث مستدرک الوسائل محدّث نوری نیز بدان افزوده شد. نام کتاب را آیت اللّه بروجردی خود برگزید (بروجردی ، مقدمة واعظ زاده خراسانی ، ص 43).

برخی ویژگیهای جامع احادیث الشیعة عبارت اند از:

1) تقطیع نشدن روایات ، مگر در برخی احادیث طولانی مانند وصیت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم به امام علی علیه السلام و حدیث اربعمأة . هر حدیث با سند و متن کامل فقط در یک جا و در مناسب ترین باب ذکر شده و در صورت مرتبط بودن حدیث با چندین باب ، در آن ابواب به این حدیث اشاره شده است .

2) گردآوری همة روایات یک فرع فقهی در کنار هم . در صورتی که بخشی از احادیث ابواب دیگر بر موضوع یک باب دلالت می کرده ، آن بخش از حدیث یا مُفاد آن ، با تعیین شمارة باب و حدیث در ذیل باب آمده است .

3) تلفیق اِسناد و متون ، یعنی در صورت اشتراک سند حدیث با حدیث پیشین ، بخشهای مشترک سند، تکرار نشده و با عبارت «بهذا الاسناد» مشخص شده است . از این رو، با وجود تکرار نشدن اسناد، قسمتهای مشترک و غیرمشترک آنها کاملاً معلوم است . در صورت اختلاف داشتن کامل دو حدیث در سند و یکسان بودن متن آنها از نظر لفظ و معنا، حدیث اول به صورت کامل نقل شده و پس از آوردن سند حدیث دوم ، عبارت «ذَکَر مِثْلَه » و در صورت اختلاف متن در لفظ ، و نه معنا، «ذَکَرَ نَحْوَه » آمده است . در صورت اختلاف احادیث در لفظ و معنا، همگی جداگانه و به صورت کامل آورده شده اند. این ویژگی کتاب ، امکان مقایسة احادیث را از نظر موارد اشتراک و اختلاف سند و متن ، فراهم ساخته و به علاوه ، از حجیم شدن کتاب جلوگیری کرده است .

4) ذکر شدن آیات مربوط به موضوع هر باب در ابتدای باب به ترتیب قرآنی .

5) علاوه بر رعایت شدن نظم و ترتیب مناسب در باب بندی کتاب ، روایات هر باب نیز با نظم خاصی رتبه بندی و نقل شده اند؛ ابتدا احادیثی که برطبق مضمون آنها فتوا داده شده و سپس احادیث معارض آورده شده و روایات عام پیش از روایات خاص و روایات مطلق پیش از روایات مقیّد آمده است . همچنین احادیث هر باب ، تا حد امکان از نظر مضمون و اشتراکِ راوی و اتحاد سند و متن دسته بندی شده است .

6) نقل شدن توضیحات مهمی که در کتابهای جامعِ حدیثیِ شیعه در ذیل برخی احادیث آمده و به فهم آنها کمک می کند. بیشترین نقلها از شیخ طوسی و عمدتاً در بارة حل تعارض ظاهری احادیث است .

7) جدا شدن روایات سنن ، آداب و ادعیه از احادیث مربوط به احکام فقهی و آوردن آنها در مجلدی جداگانه .

8) شماره گذاری ابواب و احادیث . هر حدیث دو شماره دارد: شمارة مسلسل و شمارة مخصوص به آن در ضمن باب . در ابتدای هر حدیث نیز نام کتاب و نشانی دقیق حدیث ذکر شده است . نام کتب اربعه ، وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل (به سبب کثرت نقل از آنها) با رمز، و اسامیِ دیگر منابع حدیثی ، با نام مشهور آنها آمده است . ویژگیهای چاپ مآخذ هم در مقدمة کتاب بیان شده است .

9) تمامی احادیث منقول از کتب اربعه ، از مصادر اصلی خود نقل و مکرراً با نسخ خطی معتبر مقابله شده اند ( رجوع کنید به معزّی ملایری ، ج 1، مقدمه ، ص 13ـ24).

گفته شده است که آیت اللّه بروجردی ، که آگاهی از احادیث اهل سنّت را در فهم معانی روایات و احادیث شیعی مؤثر می دانست ، در ابتدا بر این نظر بود که در ذیل هر بابِ کتاب ، روایات اهل سنّت هم آورده شود اما بعدها از این کار منصرف شد (بروجردی ، مقدمة واعظ زاده خراسانی ، ص 45؛
واعظ زاده خراسانی ، 1370 ش ، ص 208ـ209).

آیت اللّه بروجردی از تألیف کتاب ، بسیار خرسند بود و آن را ثمرة عمر خویش می دانست ( رجوع کنید به معزّی ملایری ، ج 1، مقدمة محمدحسن بروجردی ، ص 11). چاپ کتاب در زمان حیات ایشان آغاز شد و نخستین جلد (شامل ابواب مقدمات و مبحث طهارت ) در 1380، چند روز پس از وفات ایشان ، در قطع رحلی منتشر گردید ( رجوع کنید به مشار، ستون 239). در ابتدای کتاب ، بابی مقدماتی گشوده شده که در بر دارندة برخی مباحث مهم اصولی است ، مانند حجیت عقل ، حجیت ظاهر قرآن و سنّت پیامبر اکرم ، و مشروط بودن تکلیف به عقل و بلوغ از دیدگاه احادیث . تألیف مقدمة کتاب را آیت اللّه بروجردی خود آغاز کرد و پس از وفات او، فرزندش سید محمدحسن ، آن را تکمیل نمود. جلد دوم کتاب در همان قطع و شامل ابوابی از مباحث نماز در 1385 چاپ شد. چاپ کامل کتاب در قطع وزیری ، در 1399 با توصیه و حمایت مالی آیت اللّه خوئی در قم آغاز شد و در 1415 در 26 جلد به پایان رسید. در ابتدای مجلدات کتاب تا جلد بیستم ، دستخط تشویق آمیز آیت اللّه خوئی دیده می شود. چاپ مجلدات پایانی کتاب نیز از حمایت آیات ، سیدمحمدرضا گلپایگانی و سیدعلی سیستانی ، برخوردار شد.

آخرین چاپ جامع احادیث الشیعه ، با اضافات و اصلاحاتی بر چاپ پیشین ، در 1371 ش آغاز شد و در 1383 ش در 31 جلد به پایان رسید. مهم ترین ویژگیهای این چاپ ، بنا بر آنچه در مقدمة آن آمده ، عبارت است از: افزودن حدود هزار حدیث که در وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل نیامده است ، ذکر معانی لغات ، آوردن تعلیق و توضیح در بارة برخی احادیث ، تبدیل شمارة صفحات منابع حدیثی به چاپهای جدیدتر آنها و تصحیح اشتباهات چاپ اول (در بارة کتاب رجوع کنید به واعظ زاده خراسانی ، 1379 ش ، ص 182ـ186).

---

منابع :
(1) رضا استادی ، «آثار و تألیفات آیة اللّه بروجردی »، حوزه ، سال 8 ، ش 1 و 2 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(2) حسین بروجردی ، ترتیب اسانید کتاب الکافی للشیخ الکلینی رحمه اللّه ، مشهد 1414/1993؛


(3) جعفر سبحانی ، «مصاحبه با آیة اللّه جعفر سبحانی »، حوزه ، سال 8 ، ش 1 و 2 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(4) جواد علوی ، «آیة اللّه بروجردی در بروجرد»، همان منبع ؛
(5) محمد فاضل لنکرانی ، «مصاحبه با آیة اللّه محمدفاضل لنکرانی »، همان ؛
(6) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی عربی ، تهران 1344 ش ؛
(7) اسماعیل معزّی ملایری ، جامع احادیث الشیعة فی احکام الشریعة ، قم 1371ـ1383 ش ؛
(8) محمد واعظ زاده خراسانی ، زندگی آیت اللّه العظمی بروجردی و مکتب فقهی ، اصولی ، حدیثی و رجالی وی ، تهران 1379 ش ؛
همو، «مصاحبه با حجة الاسلام و المسلمین محمد واعظ زاده خراسانی »، حوزه ، سال 8 ، ش 1 و 2 (فروردین ـ

(9) تیر 1370).

/ محمدکاظم رحمان ستایش /