پرتسل ، اوتو ، خاورشناس آلمانی و محقق در پژوهشهای قرآنی . پرتسل در 31 فروردین 1272/ 20 آوریل 1893 چشم به جهان گشود. وی آخرین حلقه از سلسله محققان آلمانی بود که بازنگری و انتشار چاپ دوم تاریخ قرآن * تئودور نولدکه را یکی پس از دیگری ، به عهده گرفتند.

تحصیلات و تخصص آغازین پرتسل در الهیات و کلام مسیحی بود، چنانکه هم در نخستین رسالة دکتری خود (1305ش / 1926) و هم در رسالة دکتری دوم برای احراز صلاحیت استادی (1307ش / 1928) به بررسی معضلات موجود در تورات سبعینی ، یعنی مهمترین و کهنترین ترجمة یونانی عهدعتیق پرداخته و همچنین در نوشته ای دیگر دربارة تلفظ واژه ها و نامهای عبری به زبان یونانی بر پایة خط یونانی تحقیق کرده است . پرتسل در رشتة الهیات شاگرد هومل بود و گذشته از زبانهای عبری و سریانی ، به بیشتر گویشهای سامی از اکدی گرفته تا حبشی پرداخت ، زبان قبطی و مصری را از اشپیگل برگ و زبان ترکی و فارسی را از زوسهایم آموخت . در میان این زبانها از همه بیشتر شیفتة زبان عربی شد و با جدیتی روزافزون به فراگرفتن آن پرداخت . اما شکوفایی کار او در این زمینه ، در حقیقت با شاگردی وی نزد بِرگِشترسر * ، که از 1305ش / 1926 استاد کرسی خاورشناسی در مونیخ بود، آغاز شد. برگشترسر که با جلب موافقت و حمایت مالی فرهنگستان علوم بایرن ، برنامه ای برای تصحیح و نشر کتب اصلی قرائات قرآن پایه ریزی کرده بود، علاقة اوتو پرتسل را به پژوهش در این زمینه جلب کرد. پرتسل در اجرای همین برنامه در 1307ش / 1928 به استانبول سفر کرد و به تهیة نسخ آثار عمده در این زمینه از ابوعمروعثمان بن سعید دانی پرداخت و آنها را در سلسله انتشارات بیبلیوتکا اسلامیکا منتشر کرد: 1) کتاب التیسیر فی القرائات السبع (1930)؛ 2) کتاب المقنع فی رسم مصاحف الامصار مع کتاب النقط (دو اثر از ابوعمرو دانی در یک مجلد؛ 1933).

با انتشار این دو اثر، تقریباً مسیر آیندة پژوهشهای پرتسل تعیین گردید، و او رسماً به عنوان شاگرد و همکار برگشترسر در پژوهشهای قرآنی شناخته شد. پس از مرگ ناگهانی برگشترسر در 1312 ش / 1933 فرهنگستان علوم بایرن ادامة برنامة پژوهشهای قرآنی او را به پرتسل واگذار کرد، و دانشگاه مونیخ نیز سرپرستی کرسی خاورشناسی خالی شده را بدو سپرد. پرتسل در 1313ش / 1934 به مقام استادیاری دانشگاه مونیخ رسید و در پاییز 1314ش / 1935 جانشین رسمی برگشترسر در کرسی دانشگاه مونیخ شد و در 1316ش / 1937 به عضویت فرهنگستان علوم بایرن درآمد. پرتسل از 1313ش / 1934 برای دست یافتن به گنجینه های نسخ خطی سفرهای متعددی به پاریس ، مادرید (اسکوریال ) و نیز مهمترین کتابخانه های شمال افریقا، استانبول ، دمشق و قاهره کرد و هر بار حجم بزرگی از رونوشت کتب خطی را با خود همراه آورد و با آن شالودة اصلی آرشیو قرآن دانشگاه مونیخ را ریخت ، اما اجل مهلت بهره برداری از آن را بدو نداد.

پرتسل از کارهای ناتمام برگشترسر در زمینة پژوهشهای قرآنی ، گذشته از بازنگری تاریخ قرآن نولدکه ، کار تصحیح و نشر جلد دوم غایة النهایة فی طبقات القراء ابن جزری را نیز در 1314 ش / 1935 و فهرست آن را در 1316ش / 1937 به پایان رساند.

پرتسل در کنار پژوهشهای قرآنی ، به علم کلام اسلامی نیز پرداخت و مقاله ای با عنوان > «نظریة ذره در دوران اولیه اسلام » < با تکیه بر کتاب مقالات الاسلامیین اشعری نوشت که بتازگی به کوشش هلموت ریتر تصحیح و منتشر شده بود. پرتسل در این مقاله چنین نتیجه می گیرد که نظریة اثرپذیری علم کلام از فلسفة یونانی مبالغه آمیز و حتی بی پایه است . آخرین اثر پرتسل در زمینة کلام اسلامی دارای عنوان > «صفات خداوند نزد متکلمان متقدم اسلام » < است که در > گزارش نشست فرهنگستان علوم بایرن < (دفتر 4، 1940) منتشر شده و در آن از نظریات متکلمان پیش از اشعری در زمینة مباحث عقلی کلام انتقاد کرده است .

پرتسل متن فارسی «الرد علی الاباحیة » نوشتة غزالی را نیز تصحیح و به پیوست ترجمة آلمانی منتشر کرد . اهمیت این کار در آن است که این کتاب ، پس از کیمیای سعادت ، دومین اثر غزالی به زبان فارسی است .

آتش جنگ جهانی دوم ، کارنامة علمی پرتسل را در اوج شکوفایی آن متوقف کرد؛ او در اواخر 1318ش / پایان 1939 به خدمت فراخوانده شد و با درجة افسری نیروی هوایی به جبهه اعزام گردید و سرانجام در 6 آبان 1320/ 28 اکتبر 1941 بر اثر سقوط هواپیما، در 48 سالگی کشته شد. فهرست کامل آثار پرتسل را آنتون اشپیتالر در یادنامة او آورده است .

---

منابع :


(1) Johann Fدck, Die arabischen Studien in Europa , Leipzig 1955, 311, 315;
(2) Hans Ludwig Gottschalk, "Gotthelf Bergstrجsser", Der Islam, vol.24, pt. 2 (1937), 187;
(3) Anton Spitaler, "Otto Pretzl", ZDMG , vol.96 (1942), 161-170;
(4) (یادنامة پرتسل و منبع اصلی در نگارش این ماله ) .

/ محمد سردانی /