بِلال بن رَباØ‌ ، صØ‌ابی Ùˆ مؤذّن پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم . پدرش از اسیران Ø‌بشه بود (ابن اثیر، 1399Ù€ 1402ØŒ ج 1ØŒ ص 66) Ùˆ خود بلال نیز در طایفة بنی جُمَØ‌ یا سَراة ØŒ Ú©Ù‡ ساکن مکّه بودند، در خانواده ای از بردگان زاده شد (ابن هشام ØŒ ج 1ØŒ ص 505Ø› ابن سعد، ج 3ØŒ ص 232Ø› ابوالفرج اصفهانی ØŒ ج 3ØŒ ص 120). چون نام مادرش Ø‌َمامَة بود، به ابن Ø‌مامة نیز شهرت یافت (ابن اسØ‌اق ØŒ ص 191Ø› ابن قتیبه ØŒ ص 88Ø› ابن عبدالبرّ، ج 1ØŒ ص 179Ø› ابن Ø‌جر عسقلانی ØŒ ج 1ØŒ ص 327).

برخی سال ولادت او را با تولد ابوبکر یکی دانسته اند (ابن سعد، ج 3، ص 238؛ ابن عبدالبرّ، همانجا؛ ابن عساکر،

ج 10ØŒ ص 475). بنابراین ØŒ ولادت او سال سوم پس از عام الفیل بوده است . مشهورترین کنیة ÙˆÛŒ ابوعبداللّه بوده Ùˆ کنیه های دیگری نیز برای او ذکر شده است (ابن سعد، ج 3ØŒ ص 232Ø› ابن قتیبه ØŒ همانجا؛ ابن عبدالبرّ، ج 1ØŒ ص 178Ø› ابن ابی Ø‌اتم ،ج 2ØŒ ص 395Ø› طوسی 1380ØŒ ص 8Ø› ابن عساکر، ج 10ØŒ ص 429Ø› نَووی ØŒ قسم 1ØŒ جزء1ØŒ ص 136). نسبتهای او را Ø‌َبشی ØŒ قُرشی Ùˆ تَیمی گفته اند (نووی ØŒ همانجا؛ مزّی ،ج 4ØŒ ص 290).

بلال را با قامتی بلند Ùˆ لاغر، رنگ پوستی بسیار گندمگون ØŒ پشتی خمیده ØŒ مویی بلند Ùˆ خاکستری Ùˆ صورتی ظریف توصیف کرده اند (ابن سعد، ج 3ØŒ ص 238Ù€ 239Ø› ابن قتیبه ØŒ همانجا؛ ابن عبدالبرّ، ج 1ØŒ ص 180). او از نخستین کسانی بود Ú©Ù‡ اسلام اختیار کرد (ابن سعد، ج 4ØŒ ص 215Ø› ابن Ø‌نبل ØŒ ج 1ØŒ ص 404Ø› طبری ØŒ ج 2ØŒ ص 315Ø› ابن عبدربّه ØŒ ج 3ØŒ ص 355) Ùˆ در این راه شکنجه های فراوانی از کفّار مکّه ØŒ بویژه اُمَیَّة بن خَلَف ØŒ دید ولی از دین خود دست برنداشت (ابن هشام ØŒ ج 1ØŒ ص 210Ù€ 211Ø› طبری ØŒ ج 2ØŒ ص 452Ø› ابونُعَیم ØŒ ج 1ØŒ ص 148). وَرَقة بن نَوْفَل از جمله کسانی بود Ú©Ù‡ شاهد شکنجه شدن او بود Ùˆ معترض بدان Ø› Ùˆ ابیاتی نیز دراین باره از او نقل شده است (ابن اسØ‌اق ØŒ ص 190Ø› ابن هشام ØŒ ج 1ØŒ ص 211Ø› ابوالفرج اصفهانی ØŒ ج 3ØŒ ص 120Ù€121). عمّار یاسر نیز در ابیاتی بلال را مدØ‌ گفته Ùˆ زØ‌ماتش را ستوده است (ابن اسØ‌اق ØŒ ص 190Ù€ 191). از بلال در زمرة «نجبا» Ùˆ «رفقا»ی پیامبراکرم یاد شده است (ابن Ø‌نبل ØŒ ج 1ØŒ ص 148Ø› ابن عساکر، ج 10ØŒ ص 452). او خزانه دار بیت المال پیامبر هم بود (ابن اثیر، 1970Ù€1973ØŒ

ج 1ØŒ ص 243) Ùˆ در تمامی جنگها همراه آن Ø‌ضرت بود (ابن سعد، ج 3ØŒ ص 239Ø› ابن عبدالبرّ، ج 1ØŒ ص 178Ø› ابن عساکر، ج 10ØŒ ص 433). در جنگ بدر * ØŒ به اشارة بلال ØŒ امیّة بن خلف Ùˆ فرزندش به دست مسلمانان کشته شدند (ابن هشام ØŒ ج 1ØŒ ص 531Ø› طبری ØŒ ج 2ØŒ ص 452Ù€453) Ùˆ به نقل برخی ØŒ امیّه را خود بلال در جنگ بدر به قتل رساند (ابن عبدالبرّ، ج 1ØŒ ص 182Ø› ابن اثیر، 1970Ù€1973ØŒ همانجا؛ همو، 1399Ù€1402ØŒ ج 2ØŒ ص 127Ù€ 128).

گروهی بلال را آزاد شدة ابوبکر Ù…ÛŒ دانند، ولی این امر از جهت تاریخی مسلّم نیست ØŒ زیرا ابوجعفر اسکافی ØŒ استاد ابن ابی الØ‌دید، از واقدی ØŒ ابن اسØ‌اق Ùˆ دیگران نقل کرده است Ú©Ù‡ بلال را پیامبر آزاد کرد (ابن ابی الØ‌دید، ج 13ØŒ ص 273Ø› تستری ØŒ ج 2ØŒ ص 393). شیخ طوسی (1380ØŒ همانجا) Ùˆ ابن شهرآشوب (ج 1ØŒ ص 171) نیز بلال را آزاد شدة پیامبر معرّفی کرده اند؛و نقل این جمله از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه Ùˆ آله وسلّم Ú©Ù‡

«اگر ثروتی داشتم ØŒ بلال را Ù…ÛŒ خریدم Ùˆ آزادش Ù…ÛŒ ساختم » (ابن عبدالبرّ، ج 1ØŒ ص 181Ø› ابن اثیر، 1970Ù€1973ØŒ همانجا؛ ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 352) با واقعیت تاریخی سازگار نیست Ø› برای اینکه خدیجه * تمامی ثروت خود را در اختیار پیامبر نهاده بود تا در راه خدا به کار برد؛ Ùˆ بعلاوه توان اقتصادی ابوبکر چنان نبود Ú©Ù‡ بتواند بردگان زیر شکنجه ØŒ از جمله بلال ØŒ را خریداری Ùˆ آزاد کند ( رجوع کنید به عاملی ØŒ ج 2ØŒ ص 36Ù€ 38ØŒ 277Ù€283Ø› نیز دربارة اختلافات روایی در این خصوص رجوع کنید به ابن هشام ØŒ ج 1ØŒ ص 211Ø› ابن عبدالبرّ، ج 1ØŒ ص 181Ø› ابن اثیر، 1399Ù€1402ØŒ ج 2ØŒ ص 66Ù€ 67Ø› ذهبی ØŒ همانجا). به هرØ‌ال ØŒ بلال پس از آزادی به جمع مسلمانان پیوست Ùˆ نخستین مؤذّن اسلام گشت Ùˆ در سفر Ùˆ Ø‌ضر پیامبر را همراهی نمود (ابن اسØ‌اق ØŒ ص 299Ø› ابن سعد، ج 2ØŒ ص 136Ù€137ØŒ 177Ù€ 179ØŒ ج 3ØŒ ص 234Ø› ابن اثیر، 1970Ù€ 1973ØŒ همانجا). بلال در Ø‌دیثی طولانی ØŒ فضیلت اذان را از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم روایت کرده است (ابن بابویه ØŒ 1400ØŒ ص 175Ù€ 178Ø› همو، 1401ØŒ ج 1ØŒ ص 189Ù€194Ø› فتّال نیشابوری ØŒ ج 2ØŒ ص 343Ù€345). در روز فتØ‌ مکّه نیز بلال به دستور پیامبر اکرم ØŒ بر فراز کعبه شد Ùˆ اذان گفت Ú©Ù‡ بسیار باشکوه بود، Ùˆ کفّار مکّه از این واقعه بسیار ناراØ‌ت شدند (طبرسی ØŒ ج 5ØŒ ص 136Ø› ابن عساکر، ج 10ØŒ ص 466Ø› قطب راوندی ØŒ ج 1ØŒ ص 97Ù€ 98ØŒ 163Ù€164). بلال پس از رØ‌لت پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم ØŒ جز در چند مورد، برای اØ‌دی اذان نگفت (ابن سعد، ج 3ØŒ ص 236Ù€237Ø› ابن قتیبه ØŒ همانجا؛ ابن بابویه ØŒ 1401ØŒ ج 1ØŒ ص 184Ø› مفید، ص 73Ø› قس ابن عبدالبرّ، ج 1ØŒ ص 180Ù€181Ø› صفدی ØŒ ج 10ØŒ ص 276).

یکی از موارد اذان گفتن بلال پس از فوت رسول خدا، به درخواست Ø‌ضرت فاطمه سلام اللّه علیها بود، ولی چون آن Ø‌ضرت به یاد مصائب پس از فوت پدر افتاد Ùˆ از شدت ناراØ‌تی تاب نیاورد، بلال بناچار اذان را ناتمام رها کرد (ابن بابویه ،همان ØŒ ج 1ØŒ ص 194). دیگربار، زمانی بود Ú©Ù‡ بلال برای زیارت قبر پیامبر اکرم به مدینه آمد Ùˆ Ø‌سنین علیهماالسلام ازاو درخواست کردند Ú©Ù‡ اذان بگوید، Ùˆ او نیز پذیرفت Ø› این Ø‌ادثه سخت شورانگیز بود Ùˆ مدینه را تØ‌ت تأثیر قرار داد (ابن اثیر، 1970Ù€1973ØŒ ج 1ØŒ ص 244Ù€245Ø› نووی ØŒ همانجا؛ مزّی ج 4ØŒ ص 289). آخرین بار زمانی بود Ú©Ù‡ خلیفة دوم از مدینه به شام رفت (بنا به گفتة طبری در سال 17) Ùˆ در منطقة جابِیَه به درخواست مسلمانان ØŒ از بلال خواست Ú©Ù‡ اذان بگوید؛ او نیز پذیرفت Ùˆ همگان به یاد دوران رسول خدا، سخت گریستند (ابن قتیبه ØŒ همانجا؛ طبری ØŒ ج 4ØŒ ص 65Ù€66Ø› ابن عساکر، ج 10ØŒ ص 470Ù€471).

در بارة اینکه چرا بلال ØŒ پس از فوت پیامبراکرم دیگر اذان نگفت ØŒ Ùˆ از مدینه به شام رفت ØŒ بیشتر منابع به مسئلة درک فضیلت جهاد Ùˆ پیوستن به مجاهدان اشاره کرده اند، Ùˆ زمان آن را در Ø‌کومت ابوبکر (ابن سعد، همانجا؛ ابن قتیبه ØŒ همانجا؛ ابونعیم ØŒ ج 1ØŒ ص 150Ù€151Ø› ابن عبدالبرّ، ج 1ØŒ ص 181) یا در Ø‌کومت عمربن خطّاب دانسته اند (ابن عبدالبرّ، ج 1ØŒ ص 180Ù€ 181Ø› ابن عساکر، ج 10ØŒ ص 467Ø› ابن اثیر، 1970Ù€1973ØŒ ج 1ØŒ ص 244). ولی از Ø‌ضور بلال در جنگها Ùˆ فتوØ‌ات ØŒ یادی نشده است (امین ØŒ ج 3ØŒ ص 605)Ø› Ùˆ از برخی نقلها برمی آید Ú©Ù‡ او در مقام اعتراض به Ø‌وادثی Ú©Ù‡ پیش آمده بود به شام رفته است (نوری ØŒ ص 379Ø› قمی ØŒ ج 1ØŒ ص 104Ù€ 105).

بلال راوی Ø‌دیث نیز بود، Ùˆ جماعتی از صØ‌ابه Ùˆ تابعان از او Ø‌دیث نقل کرده اند (ابن سعد، ج 7ØŒ ص 509Ø› ابن ابی Ø‌اتم ØŒ همانجا؛ ابن عبدالبرّ، ج 1ØŒ ص 180ØŒ ابن عساکر، ج 10،ص 429ØŒ 435Ø› ابن اثیر، 1970Ù€1973ØŒ همانجا؛ نووی ØŒ قسم 1ØŒ جزء 1ØŒ ص 136Ù€137Ø› مزّی ØŒ ج 4ØŒ ص 288Ù€289). ابن عساکر (ج 10ØŒ ص 430Ù€431) Ùˆ ابن اثیر (همان ØŒ ج 1ØŒ ص 245)

پاره ای از اØ‌ادیث منقول از او را آورده اند، Ú©Ù‡ در جمع ØŒ 44 Ø‌دیث است (ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 360) Ú©Ù‡ در هر شش کتاب صØ‌ÛŒØ‌ اهل سنّت (صØ‌اØ‌ ستّه ) به نقل از او ذکر شده است (صفدی ØŒ همانجا).

پیامبر اکرم در مدینه میان بلال Ùˆ ابو رویØ‌Ø© عبدالله بن عبدالرØ‌مان خَثعَمی قرار برادری نهاد (ابن هشام ØŒ ج 1ØŒ ص 355) Ùˆ نام آن دو در یک دیوان ثبت گشت ØŒ Ùˆ به گفتة ابن هشام تا زمان ÙˆÛŒ دیوان Ø‌بشه Ùˆ خَثعَم یکی بوده است (ج 1ØŒ ص 356Ø› ابن قتیبه ØŒ همانجا). برخی نیز پیمان برادری او را با عُبَیدة بن الØ‌ارث (ابن سعد، ج 3ØŒ ص 51Ø› ابن عبدالبرّ، ج 1ØŒ ص 178) Ùˆ یا با ابوعُبَیدَة بن الجَرّاØ‌ (نووی ØŒ قسم 1ØŒ جزء1ØŒ ص 136Ø› ابن Ø‌جر عسقلانی ØŒ ج 1ØŒ ص 326) ذکر کرده اند. بلال صاØ‌ب فرزند نشد (ابن عساکر، ج 10ØŒ ص 431Ø› ابن اثیر، 1970Ù€1973ØŒ همانجا). بیشتر منابع تاریخ درگذشت او را سال 20 در دمشق ذکر کرده اند (ابن سعد، ج 3ØŒ ص 238Ø› ابن قتیبه ØŒ همانجا؛ طبری ØŒ ج 4ØŒ ص 112Ø› خطیب بغدادی ØŒ ج 1ØŒ ص 184) ولی سالهای 17ØŒ18 Ùˆ 21 نیز ذکر شده است (طوسی ØŒ 1380ØŒ همانجا، ابن عبدالبرّ، ج 1ØŒ ص 179Ø› ابن عساکر، ج 10ØŒ ص 433ØŒ 476Ù€479Ø› ابن اثیر، همانجا) Ùˆ در پاره ای منابع تصریØ‌ شده است Ú©Ù‡ به بیماری طاعون از دنیا رفته است (طوسی ØŒ همانجا؛ ابن عساکر، ج 10ØŒ ص 476Ø› مزّی ØŒ ج 4ØŒ ص 290Ø› ابن Ø‌جر عسقلانی ØŒ ج 1ØŒ ص 327). بنابر مشهور در باب الصغیر دمشق مدفون است (طوسی ØŒ همان ØŒ ص 9Ø› ابن سعد؛ ابن عبدالبرّ؛ ابن عساکر، همانجاها). برخی نیز مدفن او را در باب کَیْسان داریّا Ùˆ باب الاربعین Ø‌لب دانسته اند (ابن عساکر، ج 10ØŒ ص 480Ø› ابن اثیر، همانجا؛ نووی ØŒ قسم 1ØŒ جزء1ØŒ ص 137Ø› ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 359Ù€360)ØŒ ولی مزّی (ج 4ØŒ ص 291) اØ‌تمال Ù…ÛŒ دهد کسی Ú©Ù‡ در Ø‌لب مدفون است خالد برادر بلال باشد. سن او را به هنگام وفات بیش از 60 ذکر کرده اند Ú©Ù‡ در پاره ای منابع 63ØŒ 64 Ùˆ 70 نیز ذکر شده است (ابن عبدالبرّ؛ نووی ØŒ همانجاها؛ مزّی ØŒ ج 4ØŒ ص 290). از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه وآله وسلّم اØ‌ادیث فراوانی در جلالت قدر او وارد شده است ØŒ از جمله : بلال از سابقان Ùˆ پیشی گیرندگان در اسلام بود (ابن سعد، ج 3ØŒ ص 232Ø› ابونعیم ØŒ ج 1ØŒ ص 149)Ø› او سید مؤذّنان است (ابونعیم ØŒ ج 1ØŒ ص 147Ø› ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 355)Ø› بهشت مشتاق سه تن است : علی ØŒ عمّار Ùˆ بلال (ابن عساکر، ج 10ØŒ ص 451Ø› صفدی ØŒ ج 10ØŒ ص 276)Ø› سه تن از سیاهان از سادات بهشت اند: لقمان Ø‌کیم ØŒ نجاشی Ùˆ بلال (ابن عساکر، ج 10ØŒ ص 462) Ùˆ نیز دعای پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم در Ø‌Ù‚ اوبه جهت یاری دادن به Ø‌ضرت فاطمه علیهاالسلام در کار منزل است (ورّام ØŒ ج 2ØŒ ص 230).

Ø‌ضرت علی علیه السلام نیز بلال را از سابقان در اسلام دانسته (ابن بابویه ØŒ 1362 Ø´ ØŒ ج 1ØŒ ص 312Ø› فتّال نیشابوری ØŒ ج 2ØŒ ص 307) Ùˆ اخلاص Ùˆ تهذیب نفس او را ستوده است (ابن فهد Ø‌لّی ØŒ ص 27). امام سجاد علیه السلام نیز در مدØ‌ بلال Ùˆ نقل اØ‌تجاج او با مخالفان دربارة فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام ØŒ مطالبی بیان داشته است ( رجوع کنید به تفسیر امام Ø‌سن عسکری علیه السلام ØŒ ص 621Ù€623). امام صادق علیه السلام بلال را «عبدصالØ‌ » (کشّی ØŒ ص 39) Ùˆ دوستدار اهل بیت نامیده است (مفید، ص 73).

به نقل مفسّران ØŒ در شأن بلال Ùˆ یاران او چندین آیه نازل شده است ( رجوع کنید به نساء: 69ØŒ ابن شهرآشوب ØŒ ج 3ØŒ ص 87Ø› انعام : 52ØŒ طوسی ØŒ 1409ØŒ ج 4ØŒ ص 144Ø› زمخشری ØŒ ج 2ØŒ ص 27Ø› طبرسی ØŒ ج 2ØŒ ص 305Ù€306Ø› فخررازی ØŒ ج 12ØŒ ص 234Ø› Ù†Ø‌Ù„ : 107ØŒ زمخشری ØŒ ج 2ØŒ ص 636Ø› طبرسی ØŒ ج 3ØŒ ص 387Ù€ 388Ø› ابوالفتوØ‌ رازی ØŒ ج 7ØŒ ص 149Ø› Ù†Ø‌Ù„ : 110ØŒ ابن سعد، ج 3ØŒ ص 248Ø› طوسی ØŒ همان ØŒ ج 6ØŒ ص 431Ø› کهف : 28ØŒ صفدی ØŒ ج 10ØŒ ص 276Ø› Ø‌جرات : 11 Ùˆ 12ØŒ زمخشری ØŒ ج 4ØŒ ص 370Ø› ابوالفتوØ‌ رازی ØŒ ج 10ØŒ ص 253Ø› طبرسی ØŒ ج 5ØŒ ص 136Ø› ابن عساکر، ج 10ØŒ ص 466).

منابع : ابن ابی الØ‌دید، شرØ‌ نهج البلاغة ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد ابوالفضل ابراهیم ØŒ قاهره 1385Ù€1387/1965Ù€1967ØŒ چاپ افست بیروت ( بی تا. ) Ø› ابن ابی Ø‌اتم ØŒ کتاب الجرØ‌ Ùˆ التعدیل ØŒ Ø‌یدرآباددکن 1371Ù€1373/ 1952Ù€ 1953ØŒ چاپ افست بیروت ( بی تا. ) Ø› ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصØ‌ابة ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد ابراهیم بنا Ùˆ Ù…Ø‌مد اØ‌مد عاشور، قاهره 1970Ù€ 1973Ø› همو، الکامل فی التاریخ ØŒ بیروت 1399Ù€1402/ 1979Ù€1982Ø› ابن اسØ‌اق ØŒ کتاب السیرة ØŒ چاپ سهیل زکار، بیروت 1398Ø› ابن بابویه ØŒ امالی الصدوق ØŒ بیروت 1400/1980Ø› همو، کتاب الخِصال ØŒ چاپ علی اکبر غفاری ØŒ قم 1362 Ø´ Ø› همو، من لایØ‌ضره الفقیه ØŒ چاپ علی اکبر غفاری ØŒ بیروت 1401Ø› ابن Ø‌جر عسقلانی ØŒ الاصابة فی تمییز الصØ‌ابة ØŒ چاپ علی Ù…Ø‌مد بجاوی ØŒ بیروت 1412/1992Ø› ابن Ø‌نبل ØŒ مسندالامام اØ‌مدبن Ø‌نبل ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› ابن سعد، الطبقات الکبری ØŒ بیروت 1405/1985Ø› ابن شهرآشوب ØŒ مناقب آل ابی طالب ØŒ چاپ هاشم رسولی Ù…Ø‌لاتی ØŒ قم ( 1379 ) Ø› ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصØ‌اب ØŒ چاپ علی Ù…Ø‌مد بجاوی ØŒ قاهره ( 1380/1960 ) Ø› ابن عبدربّه ØŒ العِقد الفَرید ØŒ ج 3ØŒ چاپ عبدالمجید ترØ‌ینی ØŒ بیروت 1407/1987Ø› ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق ØŒ ج 10ØŒ چاپ علی شیری ØŒ بیروت 1415/ 1995Ø› ابن فهد Ø‌لّی ØŒ عدّة الدّاعی Ùˆ نَجاØ‌ُ السَّاعی ØŒ چاپ اØ‌مد موØ‌دی قمی ØŒ بیروت 1407/ 1987Ø› ابن قتیبه ØŒ کتاب المعارف ØŒ چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن 1850Ø› ابن هشام ØŒ السیرة النبویة ØŒ چاپ سهیل زکار، بیروت 1412/1992Ø› Ø‌سین بن علی ابوالفتوØ‌ رازی ØŒ تفسیر روØ‌ الجِنان Ùˆ روØ‌ الجَنان ØŒ چاپ ابوالØ‌سن شعرانی Ùˆ علی اکبر غفاری ØŒ تهران 1382Ù€1387Ø› علی بن Ø‌سین ابوالفرج اصفهانی ØŒ الاغانی ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› اØ‌مدبن عبدالله ابونُعَیم ØŒ Ø‌لیة الاولیاء Ùˆ طبقات الاصفیاء ØŒ بیروت 1387/1967Ø› Ù…Ø‌سن امین ØŒ اعیان الشیعة ØŒ چاپ Ø‌سن امین ØŒ بیروت 1403/1983Ø› Ù…Ø‌مد تقی تستری ØŒ قاموس الرجال ØŒ قم 1410Ø› Ø‌سن بن علی (ع )ØŒ امام یازدهم ØŒ التفسیر ØŒ قم 1409Ø› اØ‌مدبن علی خطیب بغدادی ØŒ تاریخ بغداد ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد ذهبی ØŒ سیراعلام النبلاء ØŒ ج 1ØŒ چاپ Ø‌سین اسد، بیروت 1402/1982Ø› Ù…Ø‌مودبن عمر زمخشری ØŒ الکشّاف ØŒ چاپ مصطفی Ø‌سین اØ‌مد، بیروت 1406Ø› خلیل بن ایبک صفدی ØŒ کتاب الوافی بالوفیات ØŒ ج 10ØŒ چاپ جاکلین سوبله Ùˆ علی عمارة ØŒ ویسبادن 1400/1980Ø› فضل بن Ø‌سن طبرسی ØŒ مجمع البیان فی تفسیر القرآن ØŒ چاپ اØ‌مد عارف زین ØŒ صیدا 1333Ù€1356/1914Ù€1937Ø› Ù…Ø‌مدبن جریر طبری ØŒ تاریخ الطبری : تاریخ الامم Ùˆ الملوک ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد ابوالفضل ابراهیم ØŒ بیروت ( 1382Ù€1387/1962Ù€1967 ) Ø› Ù…Ø‌مدبن Ø‌سن طوسی ØŒ التبیان فی تفسیر القرآن ØŒ چاپ اØ‌مد Ø‌بیب قصیر عاملی ØŒ قم 1409Ø› همو، رجال الطوسی ØŒ نجف 1380/ 1961Ø› جعفر مرتضی عاملی ØŒ الصØ‌ÛŒØ‌ من سیرة النبی الاعظم صلی اللّه علیه Ùˆ آله وسلّم ØŒ قم 1403Ø› Ù…Ø‌مدبن Ø‌سن فتّال نیشابوری ØŒ روضة الواعظین ØŒ چاپ Ø‌سین اعلمی ØŒ بیروت 1406/1986Ø› Ù…Ø‌مدبن عمر فخررازی ØŒ التفسیر الکبیر ØŒ قاهره ( بی تا. ) ØŒ چاپ افست تهران ( بی تا. ) Ø› سعیدبن هبة اللّه قطب راوندی ØŒ الخرائج Ùˆ الجرائØ‌ ØŒ قم 1409Ø› عباس قمی ØŒ سفینة البِØ‌ار فی مدینة الØ‌Ú©Ù… Ùˆ الا ´ثار ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدبن عمرکشّی ØŒ اختیار معرفة الرجال ØŒ ( تلخیص ) Ù…Ø‌مدبن Ø‌سن طوسی ØŒ چاپ Ø‌سن مصطفوی ØŒ مشهد1348 Ø´ Ø› یوسف بن عبدالرØ‌مان مُزّی ØŒ تهذیب الکمال فی اسماء الرجال ØŒ چاپ بِشار عوّاد معروف ØŒ بیروت 1403Ù€ 1405/ 1983Ù€1985Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد مفید، الاختصاص ØŒ چاپ علی اکبر غفاری ØŒ قم ( بی تا. ) Ø› Ø‌سین بن Ù…Ø‌مد تقی نوری ØŒ نَفَسُ الرØ‌Ù…'Ù† فی فضائل سلمان (رض ) ØŒ چاپ جواد قیومی ØŒ تهران 1369 Ø´ Ø› ÛŒØ‌یی بن شرف نووی ØŒ تهذیب الاسماء Ùˆ اللغات ØŒ تهران ( بی تا. ) Ø› مسعودبن عیسی وَرّام ØŒ تنبیه الخواطر Ùˆ نزهة النواظر ØŒ تهران ( 1376 ) .

/ باقر قربانی زرّین /