بُقعه . 1) در لغت . به معنای «قطعه زمینی است Ú©Ù‡ به سبب اختلاف رنگ ، یا ( وجه مشخصة دیگری ) مانند آن ØŒ از Ù…Ø‌یط اطراف متمایز باشد»؛ یا «ناØ‌یة پستی با آب راکد» ( رجوع کنید به لین ØŒ ذیل واژه ). تعبیر اخیر قطعاً در ریشة واژة بِقاع * Ú©Ù‡ در اصل به درة باتلاقی میان رشته کوههای لبنان Ùˆ جبل الشرقی در سوریه اطلاق Ù…ÛŒ شده ØŒ Ùˆ نیز در ریشة «بُقَیعه » نهفته است . بقیعه نام Ù…Ø‌Ù„ÛŒ است در نزدیکی دریاچة Ø‌ِمص * ( رجوع کنید به لسترنج ØŒ ص 352). پس از این معانی ØŒ بقعه معنای وسیعترِ «ایالت ØŒ ناØ‌یه ØŒ Ùˆ گستره ای از زمین » را یافته است ØŒ مثلاً در نوشته های جغرافیانگاران قدیم مسلمان (در مقدسی ØŒ ص 31ØŒ بقعه فقط مترادف «موضع » است )ØŒ Ùˆ ظاهراً این آخرین تØ‌ول معنایی آن در کشورهای غربی جهان اسلام بوده است ( رجوع کنید به دُزی ØŒ ج 1ØŒ ص 103 Ú©Ù‡ فقط معنای اخیر را ضبط کرده است ).

در بخشهای شرقی Ùˆ مرکزی جهان اسلام Ùˆ ظاهراً در دورة سلجوقیان ØŒ کلمة بقعه معانی «خانقاه »، «مقبره » Ùˆ به طور Ú©Ù„ÛŒ «بنایی برای مقاصد عبادی ØŒ تØ‌صیلی یا خیریه » را پیدا کرد. این تغییر معنی قطعاً ناشی از عبارت قرآنی «...اَلبُقْعَةِ المُبارَکَة ...» (قصص :30) است Ú©Ù‡ تفسیر آن بنابر اØ‌ادیث ØŒ درة مقدس است Ø› جایی Ú©Ù‡ در آن ØŒ خداوند از میان بوتة مشتعلی با موسی سخن گفت . از زمان سلجوقیان به بعد، کلمة بقعه در کتیبه نویسی به کار رفت ØŒ Ùˆ از آن جمله کتیبه ای است از یاغی بَسان بن غازی بن دانشمند (537 Ù€560) در نیکسار ( قیصریة نو ) به تاریخ 552ØŒ Ú©Ù‡ ساختمان بقعة مبارکه ای را شرØ‌ Ù…ÛŒ دهد Ùˆ منظور آن اØ‌تمالاً خانقاه درویشان بوده است ( رجوع کنید به بِرخِم ØŒ ص 87). از زمان ایوبیان به بعد، این کلمه به همین ترتیب در منطقة سوری Ù€ فلسطینی به کار رفت ØŒ برای مثال در 595 برای معرفی مکتبی در اورشلیم Ú©Ù‡ صلاØ‌ الدین ایوبی وقف کرده بود. به گفتة برخم ØŒ در همین شهر در جوار Ø‌رم ØŒ جامع النسائی بود Ú©Ù‡ البُقعَة البَیضاء (بقعة سفید) Ù€ شاید به سبب دیوارهای سفید Ùˆ خشن Ú¯Ú† کاری شدة آن نامیده Ù…ÛŒ شد. Ø‌دود سه قرن Ùˆ نیم بعد، بر قلعة مرمت شده ای در اورشلیم ØŒ نام سلطان سلیم اول به عنوان خادم الØ‌َرَمَین Ùˆ البُقعَةِ الاقدسیَّة دیده Ù…ÛŒ شود.

در فرهنگ ترکی Ù€ ایرانی ØŒ ارتباط لفظ بقعه با خانقاه درویشان Ùˆ مقابر، بخصوص آرامگاههای مشایخ صوفیه ØŒ قطعی به نظر Ù…ÛŒ رسد. این ابنیه صرف نظر از نقشه Ùˆ طرØ‌ دقیق معماری آنها، در معنای قرآنی همواره «اماکن متبرّک » را تداعی Ù…ÛŒ کنند. در اسرار التوØ‌ید (نوشتة Ù…Ø‌مدبن منوّر در ربع آخر قرن ششم ) Ú©Ù‡ شرØ‌ Ø‌ال ابوسعید ابی الخیر است ØŒ لفظ «بقعه »، Ùˆ در یک مورد «بقعه ای از خیر»، مترادف خانقاه * است (ص 44ØŒ 146ØŒ 331Ø› قس مایر، ص 305ØŒ Ø´ 75ØŒ ص 310ØŒ Ø´ 115). اُوکین برای ابنیه ای Ú©Ù‡ در کتیبه هایشان معمولاً به عنوان بقعه معرفی شده اند از منطقة آناطولی (برای نمونه پس از دانشمندیه Ùˆ دوره های سلاجقة روم Ùˆ «بیلیک »: امیرنشینها) Ùˆ از ایران (Ú©Ù‡ در قرون هشتم Ùˆ نهم از مشرق تا مجموعة تیموری شاه زنده * در سمرقند وسعت داشته ) نمونه هایی گرد آورده Ùˆ متذکر شده است Ú©Ù‡ لفظ بقعه در این نواØ‌ÛŒ مقبولتر از مناطق عرب نشین بوده است (ص 94Ù€96).

منابع : علاوه بر قرآن Ø› Ù…Ø‌مدبن منور، اسرارالتوØ‌ید ØŒ چاپ ذبیØ‌ الله صفا، تهران 1332 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد مقدسی ØŒ اØ‌سن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1877Ø›



M. van Berchem, "ـpigraphie des Danishmendides", ZA , XXVII (1912); CIA , I. ـgypte , nos. 44, 459, II. Syrie du Sud, Jإrusalem ville, I/2, 110, 112, no. 39, II, 130, no. 176, III. Asie Mineure, 24; R. Dozy, Supplإment aux dictionnaires arabes, Leiden 1881; E. W. Lane, An Arabic-English lexicon, London 1863-1893; G. Le Strange, Palestin under the Moslems, London 1890; F. Meier, Abu  Sa ـ   d-i Abu  l-Hayr (357-440/967-1049), Wirklichkeit und Legende , Tehran-Liةge 1976; B. O'Kane, "Ta  yba  d, Turbat-i Ja  m and Timurid vaulting", Iran : Jnal. of the British Institute of Persian studies , XVII (1979); Opera minora , Geneva 1978,  , 703.

/ ک . ا. بازورث ( د. اسلام . ضمیمه ) /

2) تاریخچه . در سرزمینهای اسلامی ØŒ بناهایی از نوع مقبره های Ú©ÙˆÚ†Ú© Ùˆ ساده تامقبره های بزرگ Ùˆ مجلل Ú©Ù‡ مصداق بقعه اند، به تناسب Ø´Ú©Ù„ Ùˆ عملکرد، نامهایی گوناگون دارند Ú©Ù‡ مهمترین آنها عبارت است از: قبّه ØŒ ضریØ‌ ØŒ تربت (تربه )ØŒ مدفن ØŒ قبر، گور، مزار، مرقد، روضه ØŒ مشهد، مقام Ùˆ مقبره .

در کشورهای عرب زبان قبّه قیرهای گنبدپوش (گنبد) نامیده Ù…ÛŒ شوند (گرابر، ص 16Ø› مصطفی ØŒ القباب ØŒ ص 11). ضریØ‌ ØŒ تربت Ùˆ مدفن نیز با تفاوتهایی مترادف قبه اند. واژة مدفن معمولاً برای قبر شخصیتی دینی یا غیردینی معمولی ØŒ Ùˆ ضریØ‌ برای شخصیتهای برجستة دینی یا غیردینی به کار Ù…ÛŒ رود. ضریØ‌ معمولاً از نظر معماری Ø´Ú©Ù„ ویژه ای دارد (ابن منظور، ج 8ØŒ ص 43Ø› دهخدا، ذیل «مدفن »؛ مصطفی ØŒ همان ØŒ ص 23Ø› غالب ØŒ ذیل «ضریØ‌ »). واژة تربه (تربت = خاک ) ظاهراً فاقد مفهوم ساختمان است ØŒ گرچه بسیاری از آنها نیز بنا دارند. واژة «قبّه » لفظ «تربه » را، تا کاربرد دوبارة آن در دورة عثمانی ØŒ مدتها از رواج انداخت . قبر، گور Ùˆ الفاظ مشابه اینها نیز Ù…ÛŒ تواند اشاره به ساختمانی نهاده بر گور باشد، هر چند به Ù„Ø‌اظ نوع Ùˆ وسعت بنا چندان در خور توجه نباشد (هیلن برند، 1994ØŒ ص 257Ø› غالب ØŒ ذیل «مرقد»).

برخی از این نامها هم بیشتر برای مقابر صالØ‌ان Ùˆ زهّاد Ùˆ مقدّسان به کار Ù…ÛŒ رود، از جمله مقام Ú©Ù‡ مترادف با مزار، ضریØ‌ Ùˆ مدفن است (همان ØŒ ذیل «مقام »). مرقد نیز Ú©Ù‡ در فارسی به معنای «خوابگاه » است ØŒ در بسیاری موارد به قبور مقدّسان اطلاق Ù…ÛŒ شود (هیلن برند، 1994ØŒ همانجا). واژة عربی مزار (زیارتگاه ) نیز ظاهراً فاقد هر گونه مفهوم معماری است ØŒ ولی Ø‌اکی از آن است Ú©Ù‡ زائران بسیاری را به خود جلب Ù…ÛŒ کند Ùˆ مناسک ویژه ای در آنجا برگزار Ù…ÛŒ شود (ویلبر Ùˆ گلمبک ØŒ ص 86).

روضه در لغت به معنای «باغ Ùˆ بستان » است ØŒ ولی اشاره به بهشت هم دارد، ازینرو به بسیاری از قبور مقدّسان اطلاق Ù…ÛŒ شود، از جمله Ù…Ø‌وطة متصل به مرقد نبی اکرم صلی الله علیه وآله وسلم . همچنین به مدفنی Ú©Ù‡ باغی آن را اØ‌اطه کرده باشد روضه گویند Ú©Ù‡ از این نوع عمارت در هند بسیار است (همان ØŒ ص 280Ø› هیلن برند، همان ØŒ ص 258Ø› غالب ØŒ ذیل «روضه »). از اصطلاØ‌ات مهم Ùˆ متداول در این زمینه «مشهد» است به معنای مکانی Ú©Ù‡ فردی برجسته از بزرگان دین در آنجا به شهادت رسیده باشد (گرابر، همانجا). در ایران ØŒ به بقعة فرزندان امامان علیهم السلام ØŒ امامزاده ØŒ Ùˆ گاهی شاهزاده Ùˆ آستانه (درگاه ØŒ Ø‌ضرت ØŒ گذرگاه ) نیز Ù…ÛŒ گویند (دهخدا، همانجا؛ هیلن برند، همانجا).

Ø‌َظیره یا مجتمع آرامگاهی ØŒ Ù…Ø‌وطه ای است برای دفن Ú©Ù‡ با Ø‌صاری اØ‌اطه شده Ùˆ معمولاً فاقد قداست است ØŒ مانند آنچه در گازرگاه ØŒ نزدیک هرات ØŒ موجود است (ویلبر Ùˆ گلمبک ØŒ ص 86ØŒ 132Ø› هیلن برند، 1366 Ø´ ØŒ ص 30).

به دلیل برخی اØ‌ادیث منسوب به پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم در آنها هر گونه ساخت Ùˆ تزیین قبور Ùˆ توجه به آنها نهی شده است ØŒ بسیاری گمان کرده اند Ú©Ù‡ در دورة آن Ø‌ضرت به بناهای یادبود گورها عنایتی نمی شده است ØŒ اما شواهدی در منابع اهل سنّت Ùˆ شیعه ØŒ خلاف این نظر را ثابت Ù…ÛŒ کند. این قبیل اØ‌ادیث تنها متوجه منع از اØ‌یای برخی آداب جاهلی بوده است (مصطفی ØŒ التراث ØŒ ص 25).

زیارت قبور در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم Ùˆ پس از آن معمول بوده است ØŒ Ùˆ Ø‌تی شخص ایشان به زیارت اهل بقیع Ùˆ قبور شهدا Ù…ÛŒ رفته اند (امینی ØŒ ج 5ØŒ ص 113Ù€114). در کتب فقهی Ùˆ Ø‌دیث اهل سنّت ØŒ فصولی به عنوان زیارت * ØŒ زیارت قبر نبی اکرم صلی الله علیه وآله وسلم Ùˆ تبرک جستن بدان Ùˆ نذر برای اهل قبور آورده شده ØŒ Ùˆ زیارتنامه های مختلفی ØŒ از جمله زیارتنامة شیخین ØŒ نقل شده است (همان ØŒ ج 5ØŒ ص 156Ù€ 158Ø› سبکی ØŒ جاهای متعدد). نهادن قندیل در کنار قبر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم ØŒ در همان سالهای پس از وفات ایشان (امینی ØŒ ج 5ØŒ ص 135) Ùˆ برپاکردن خیمه ای در سال 68 بر قبر ابن عباس (یعقوبی ØŒ ج 2ØŒ ص 207)ØŒ همه Ù…ÛŒ تواند مقدمة بزرگداشت قبور Ùˆ ایجاد بناهای یادبود باشد. شواهدی نیز بر وجود بنا بر قبر ابن عباس قبل از سال 94 موجود است (شبلنجی ØŒ ص 286).

طبق منابع مکتوب ØŒ بنای مقبره از سدة دوم هجری درسرزمینهای اسلامی رایج شد (هیلن برند، همان ØŒ ص 27)ØŒ چنانکه پس از وفات امام موسی کاظم علیه السلام ØŒ ایشان را خارج از قبّة جعفر، پسر منصور عباسی (Ø‌Ú© :136Ù€ 158)ØŒ دفن کردند. از این روایت بر Ù…ÛŒ آید Ú©Ù‡ در اواسط قرن دوم ØŒ برخی قبور دارای بنا Ùˆ اØ‌تمالاً گنبد بوده اند (خلیلی ØŒ ص 158)ØŒ از جمله بنایی Ú©Ù‡ هارون الرشید (Ø‌Ú© :170Ù€193) بعد از170 بر قبر امام علی علیه السلام ساخت (امین ØŒ ج 1ØŒ ص 536) Ùˆ بنای قبر سیده نفیسه ØŒ از نوادگان امام Ø‌سن علیه السلام Ùˆ عروس امام صادق علیه السلام ØŒ در قاهره (مقریزی ØŒ ج 2ØŒ ص 442Ø› شبلنجی ØŒ ص 388).

رواج اØ‌داث مقابر گنبددار از قرن سوم بوده است (گرابر، ص 22)Ø› Ùˆ از منابع چنین برمی آید Ú©Ù‡ از قرن چهارم به بعد، زیارت آنها معمول شده است (همان ØŒ ص 21Ø› مظاهری ØŒ ص 37)Ø› مثلاً مقدسی (345Ù€381) در وصف سرزمینهای اسلامی ØŒ بخشی را به مشهدها، قبور Ùˆ رباطها اختصاص داده است (ص 102ØŒ 130ØŒ 146 Ùˆ غیره ). از قرن ششم به بعد، در سراسر جهان اسلام ØŒ انواع آرامگاهها به وفور یافت Ù…ÛŒ شود (گرابر، همانجا). کثرت مقابر اهل بیت علیهم السلام ØŒ اولیاء، صØ‌ابه ØŒ علما Ùˆ غیره (برای نمونه رجوع کنید به ابن بطوطه ØŒ ج 1ØŒ ص 136ØŒ 164ØŒ 220Ø› ابن جبیر، ص 40Ù€45ØŒ 240)ØŒ Ùˆ انجام آداب خاص زیارت ØŒ دلیلی است بر اینکه آرامگاهها از نظر ساختار معماری Ùˆ آداب مذهبی تکامل یافته اند.

برخی پژوهشگران ØŒ قبة الصخره (72) را در بیت المقدس Ù€ Ú©Ù‡ البته از نوع آرامگاهها نیست Ù€ نخستین بنای یادبود درجهان اسلام Ù…ÛŒ دانند Ú©Ù‡ شاید به مناسبت پیروزی مسلمانان بر آن سرزمین ØŒ Ùˆ اینکه اسلام خود را وارث ادیان متقدم Ù…ÛŒ شمرد Ùˆ نیز به سبب آنکه مکان معراج پیامبر اکرم بود،برپا شده باشد. این بنا Ú©Ù‡ در عین Ø‌ال نخستین قبّه (گنبد) در اسلام نیز به شمار Ù…ÛŒ آید، در Ù…Ø‌Ù„ نخستین قبلة مسلمانان Ùˆ Ù…Ø‌Ù„ معراج پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم ساخته شده است (گرابر، ص 23)ØŒ هر چند منابع کهن (مثلاً یعقوبی ØŒ ج 2ØŒ ص 205) هدفهای سیاسی Ùˆ دینی خاصی را در ساخت این بنا دخیل Ù…ÛŒ دانند. بنای قُبَّة الصُلیبیه در سامرا (245) منسوب به منتصر عباسی (Ø‌Ú© :247Ù€ 248) نیز از اولین بناهای یادبود شناخته شده است (مصطفی ØŒ التراث ØŒ ص 25Ø› گرابر، همانجا). بنای آرامگاه Ø‌کیم ترمذی در ترمذ (اØ‌تمالاً متعلق به اواخر قرن سوم Ùˆ اوایل قرن چهارم ) بقعة Ø‌ضرت معصومه سلام الله علیها در قم (متعلق به قرن سوم ) Ùˆ بقعة Ø‌ضرت علی علیه السلام در نجف را Ù…ÛŒ توان از بناهای گنبددار کهن به شمار آورد (گرابر، ص 24Ù€27).

گسترش اسلام ارتباط مستقیمی با جهاد Ùˆ شهادت دارد Ùˆ بزرگداشت شهدا از صدر اسلام مستلزم تداوم خاطرة آنان Ùˆ ساخت مشهدها، بقعه ها Ùˆ روضه ها بر مدفن آنها بوده است . ازینرو در بسیاری از سرزمینهای اسلامی مجاور با دارالØ‌رب * ØŒ اینگونه بناها برپاگشته است Ø› مثلاً آسوان در نوبه ØŒ یکی از نواØ‌ÛŒ درگیریهای مسلمانان با دشمنان ØŒ دارای آرامگاههایی از قرن چهارم Ùˆ پنجم است (مقریزی ØŒ ج 1ØŒ ص 197Ù€199)Ø› در Ø‌الی Ú©Ù‡ در اسپانیا Ùˆ سیسیل Ú©Ù‡ آنجاها نیز نزدیک نبردگاه بوده اند، چنین آرامگاههایی دیده نمی شود (هیلن برند، 1366 Ø´ ØŒ ص 26).

بعد از قرن ششم که تصوف در میان مسلمانان نفوذ بیشتری یافت ، ساخت مقبره های صوفیه افزایش پیدا کرد (بورکهارت ، 1365 ش ، ص 105؛ برای نمونه رجوع کنید به ابن بطوطه ، ج 1، ص 227، 261ـ264، 472)، از جمله مقبرة ملاادریس در مراکش و زیارتگاههای متعلق به خاندان چشتی در هند (هیلن برند، 1994، ص 267ـ 268).

کثرت زیارتگاهها Ùˆ امامزاده ها در مناطق شیعی ØŒ بویژه ایران Ùˆ مصر در دورة فاطمیان ØŒ شایان توجه است Ùˆ شمار بسیاری از آرامگاههای اولیه Ùˆ قدیمتر نیز به شیعیان اختصاص دارد (گرابر، ص 52Ø› هیلن برند، 1366 Ø´ ØŒ ص 27). فاطمیان به ساخت بقاع خاندان علویان توجه داشتند (ویت ØŒ ص 51)ØŒ ولی تأثیر مقابر امامان شیعه علیهم السلام ØŒ Ùˆ فرزندان آنان در کربلا، نجف ØŒ مشهد، قم ØŒ سامرا Ùˆ کاظمین در گسترش این مقابر، Ùˆ ترویج مراسم مختلف مخصوصاً سوگواری دهة Ù…Ø‌رم در دیگر سرزمینها چشمگیرتر است .

علاقة فرمانروایان به بقای نام و گسترش نفوذ خاندانشان از دیگر دلایل توسعة مقبره سازی در جهان اسلام بوده است ؛ هر چند از این فرمانروایان ، در قرون اولیه ، کمتر آرامگاهی به جای مانده است ، زیرا بسیاری از اینان در اماکن دیگر، مانند مساجد یا مدارس (هیلن برند، همان ، ص 29) یا پیرامون مزار یکی از اولیاء، مانند گورستان شاه زنده در سمرقند، گورستان ممالیک در قاهره (بورکهارت ، همان ، ص 105ـ106)، به خاک سپرده می شدند.

نوعی مجموعة متداول در ممالک اسلامی ØŒ ساختمان مقبره Ù€ مسجد است . گاه مقابر در کنار مسجد قرار داشتند مانند مجموعة سلطان قَلاوون (قرن هفتم Ø› دوری ØŒ ص 134Ø› میچل ØŒ ص 225) Ùˆ گاه در داخل مسجد (غالب ØŒ ذیل «ضریØ‌ ») Ú©Ù‡ اغلب بنیانگذاران مساجد در آنجا مدفون بودند، مانند مسجد سلطان Ø‌سن (Ø‌Ú© :757Ù€764) در قاهره Ø› مسجد سلیمانیه در استانبول Ø› مسجد Ùˆ مقبرة Ø‌موده پاشا در تونس (کونل ØŒ ص 128Ù€129Ø› غالب ØŒ ص 391ØŒ 394Ø› میچل ØŒ ص 221) Ùˆ مسجد گوهرشاد (بنا:819) در کنار بقعة امام رضا علیه السلام (ویلبر Ùˆ گلمبک ØŒ ص 91).

مجموعة آرامگاه Ù€ مدرسه Ú©Ù‡ تقریباً از قرن ششم به بعد رواج یافت ØŒ جایگاه والای مدرسه را در جامعة اسلامی بیان Ù…ÛŒ کند (دیکی ØŒ ص 43)ØŒ از آن جمله است مدرسه Ùˆ مقبرة ناصر Ù…Ø‌مد در قاهره (قرن هفتم ØŒ دورة مملوک Ø› مینک Ù€ برگ ØŒ ص 225)Ø› مدرسه Ù€ مقبره Ùˆ مسجد غازی الدین خان (متوفی 1122) در دهلی Ú©Ù‡ هنوز به عنوان مؤسسه ای آموزشی مسلمانان از آن استفاده Ù…ÛŒ کنند (Ø‌سنی ØŒ ج 6ØŒ ص 198Ù€199Ø› Ú©Ø® ØŒ ص 131: قاضی الدین )Ø› مدرسة رکنیه جنب بقعة سید رکن الدین (قرن هشتم ) در یزد Ùˆ مدرسة خواجه تاج الدین جنب بقعة خواجه تاج الدین (قرن نهم ) در کاشان ( معماری ایران ،ج 2ØŒ ص 69). با اینهمه ØŒ قدیمترین نمونة مدارس Ùˆ Ø‌وزه های علمیة اطراف بقعه ها از نوع Ø‌وزه های علمیة اطراف مشاهد متبرکه اند Ú©Ù‡ مشهد Ùˆ قم Ùˆ نجف مصداق آن اند (ویلبر Ùˆ گلمبک ØŒ ص 91ØŒ 264).

مجموعه هایی Ú©Ù‡ Ø‌اوی مزار صوفی یا عارفی بوده باشد، به صورت خانقاه Ù€ مقبره مشاهده Ù…ÛŒ شود (دیکی ØŒ همانجا)Ø› مانند خانقاه Ù€ مقبرة برقوق در قاهره (قرن هشتم ) Ùˆ خانقاه Ù€ مقبرة نصرآباد در غرب اصفهان (گدار، 1365Ù€ 1368 Ø´ ØŒ ج 4ØŒ ص 233). کتابخانه های بسیاری نیز از جمله تشکیلات الØ‌اقی به این بقعه ها بوده اند، از جمله کتابخانة Ø‌یدری در نجف Ú©Ù‡ در زاویه ای از Ø‌رم Ø‌ضرت علی علیه السلام قرار دارد Ùˆ قدمت آن Ø‌داقل به دورة آل بویه Ù…ÛŒ رسد (عوّاد، ص 131)Ø› کتابخانه ای Ú©Ù‡ خلیفه الّناصرلدین الله عباسی در 584 برای مقبرة همسرش ØŒ سلجوقه خاتون ØŒ در بغداد وقف کرده است (همانجا)Ø› Ùˆ کتابخانة آستان قدس رضوی Ú©Ù‡ سابقة بنای آن به قرن نهم Ù…ÛŒ رسد (سعیدی رضوانی ØŒ ص 92).

رباط * ها Ú©Ù‡ استØ‌کاماتی دفاعی نزدیک مرزهای کشورهای اسلامی بودند Ùˆ در آن مجاهدان به نبرد با مشرکان Ù…ÛŒ پرداختند Ùˆ به شهادت Ù…ÛŒ رسیدند، Ùˆ همانجا نیز دفن Ù…ÛŒ شدند، غالباً مقدس Ùˆ Ù…Ø‌Ù„ زیارت Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شده اند (کریمی ØŒ ص 508Ø› غالب ØŒ ذیل «رباط »)Ø› از جمله رباط عبّادان (آبادان )Ø› «منستیر» (مونیستر) در تونس ØŒ از قرن دوم هجری Ø› عباد نزدیک تلمسان در الجزایر Ú©Ù‡ قبر سیدی بن مَدْیَن در آنجاست Ø› «تافرطست » در مراکش Ú©Ù‡ در آن یک مسجد Ùˆ گور دو امیر از بنومرین قرار دارد؛ Ùˆ «تسکیدلت » در جنوب غرب وهران Ú©Ù‡ یکی از اولیای «بنو ازناسن » در آن مدفون است (بدوی ØŒ ص 48). سه بنای خشتی در دارزینِ بم ØŒ از نخستین استØ‌کامات سده های اولیه است Ùˆ وضعی مشابه دارد (کریمی ØŒ ص 510).

آرامگاه به صورت زیارتگاه Ùˆ مکانی مقدس منشأ تØ‌ولات مختلفی است Ø› مثلاً در مدینه ØŒ بیت المقدس ØŒ مشهد، کربلا، نجف Ùˆ کاظمین ØŒ زیارتگاه علت وجودی Ùˆ گسترش این شهرها شده است (سعیدی رضوانی ØŒ ص 122). زیارتگاهها پس از مساجد از Ù„Ø‌اظ معنوی Ùˆ مذهبی جایگاه ویژه ای دارند Ùˆ از دیرباز ملجأ Ùˆ مأمن مؤمنین ( رجوع کنید به بست Ùˆ بست نشینی * ) Ùˆ Ù…Ø‌Ù„ نذر Ùˆ نیاز (همان ØŒ ص 124) Ùˆ دعا Ùˆ عبادت بوده اند.

اغلب بقعه ها Ùˆ امامزاده ها، تولیت Ùˆ سازمان اداری Ùˆ مالی خاصی دارند Ùˆ موقوفات مختلف ØŒ از جمله املاک Ùˆ زمینهای کشاورزی ØŒ پشتوانه ای برای ادارة آن Ù…Ø‌Ù„ Ùˆ انجام اعمال نیکوکارانه است (سعیدی رضوانی ØŒ ص 122Ù€124).

چون یکی از جنبه های معماری آرامگاهی ØŒ ایجاد ارتباط میان جهان مادی Ùˆ معنوی است ØŒ مقبره Ùˆ زیارتگاه Ùˆ اجزای آن Ù…ÛŒ تواند مفاهیم نمادین Ùˆ رمزی داشته باشد. چنانکه گنبد * یا برجهای مقبره ای (مهمترین جزء مقابر)ØŒ نشانة صعود Ùˆ اشاره به آسمان Ùˆ بهشت است (هیلن برند، 1366 Ø´ ØŒ ص 29Ø› پوپ ØŒ 1365 Ø´ ØŒ ص 13Ø› دانشوری ØŒ ص 9)ØŒ Ùˆ Ù…ÛŒ تواند نمادی از فرودآیی جبروت کیهان بر زمین باشد ( هنرهای ایران ØŒ ص 89). Ø´Ú©Ù„ چهارگوش اماکن دینی مبین قطعیت Ùˆ تغییرناپذیری قانون ØŒ Ùˆ Ø´Ú©Ù„ کروی آن نشانة آسمان Ùˆ مفهوم نامØ‌دود Ùˆ نامتناهی است ØŒ Ùˆ طرØ‌ ساختمانی مرقد با سقف گنبدی ØŒ رمز اتØ‌اد آسمان Ùˆ زمین است (بورکهارت ØŒ 1369 Ø´ ØŒ ص 18ØŒ 136).

پیشطاق * (طاق جلوی ) مقابر Ú©Ù‡ ساخت آن از Ø‌دود قرن پنجم به بعد رواج یافته ØŒ با بزرگی Ùˆ زیبایی خود، بزرگی Ùˆ قداست شخصیت صاØ‌ب آرامگاه را بیان Ù…ÛŒ کند (هیل Ùˆ گرابر، ص 108Ù€109). گاهی پیشطاقها Ùˆ سردرها Ù…ÛŒ تواندکنایه از مرد مقدسی باشد Ú©Ù‡ او را باب هدایت Ù…ÛŒ دانسته اند. برای مثال ØŒ در مرو قبرهای دو تن از صØ‌ابة پیامبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم ØŒ در جلو دو پیشطاق قرار دارد Ú©Ù‡ جزو

بنا نیستند Ùˆ اضافی اند (ویلبر Ùˆ گلمبک ØŒ ص 279)ØŒ مقبرة ابوبکر تایبادی را در تایباد، با ایوان (پیشطاق ) بلند آن ØŒ Ù…ÛŒ توان از این نوع بناها شمرد. وجود نقش درختان Ùˆ گیاهان در این اماکن نیز در خور توجه است . طرØ‌ گیاهان ساقه ای (اسلیمیها)ØŒ Ú©Ù‡ اغلب از یک گلدان یا طشت سر در آورده ØŒ Ù…ÛŒ تواند تمثیلی از بهشت باشد (همان ØŒ ص 280Ø› پوپ ØŒ 1365 Ø´ ØŒ ص 163). برخی نقاشیها Ùˆ تصاویر به کار رفته در آرامگاهها، از جمله

در برج خرقان ، در جادة قزوین ـ همدان (دورة سلجوقی )،با تصاویری از گیاهان و پرندگان تمثیلی ، می تواند مؤیداین نظر باشد (دانشوری ، ص 9، 30، 40ـ46). اعداد مقدس نیز در معماری بقاع و مقابر تأثیر نهاده است ؛ برجهای آرامگاهی دوازده ضلعی می تواند نشانة دوازده امام شیعی علیهم السلام یا علایم بروج دوازدهگانه (ویلبر و گلمبک ، ص 279) باشد،و مقابر هشت گوشه تمثیلی از هشت درِ بهشت و هشت طبقة آسمان (دانشوری ، ص 30). در ایران ، بسیاری از بقعه ها با اعداد مقدس نامگذاری شده اند، مانند بقعة دوازده امام (یزد، 429)، چهل دختر (دامغان ، قرن پنجم )، هفت تنان و چهل تنان در شیراز که بترتیب ، متعلق به دوره های زندیه و قاجاریه اند ( معماری ایران ، ج 2، ص 85ـ86، 92، 95). خطوط به کار رفته در آرامگاهها نیز علاوه بر وجه تزیینی و جاودانه کردن خاطرة زهد بنیانگذاران (هیل و گرابر، ص 111ـ112) به دلیل استفاده از آیات قرآن ، ادعیه ، اشعار و ذکر زهد و تقوای بنیانگذاران ، جنبة معنوی و مقدس و آخرت گرایی به این اماکن می بخشد.

در ایران ، پس از مساجد، بقعه ها و امامزاده ها رایجترین بناهای دینی اند و کمتر شهری است که در آن مقبره ای نباشد (هیلن برند، 1994، ص 273). گفتنی است که جز آرامگاه کوروش در پاسارگاد، تقریباً آرامگاه مهم و مجزایی از دوران پیش از اسلامِ ایران وجود ندارد. بدین ترتیب ، وقتی اسلام به ایران آمد، هیچ سنت آرامگاه سازی وجود نداشت تا الهام بخش مسلمانان باشد. شاید پس از اسلام ، ایرانیان این روش را از همکیشان خود در مصر، سوریه و عراق گرفته باشند (هیلن برند، 1366 ش ، ص 27).

از بناهای یادبود سه قرن اول در ایران ØŒ آثار اندکی بر جای مانده است Ú©Ù‡ مهمتر از همه مشهد علی بن موسی الرضا علیه السلام در خراسان است . مزار Ø‌ضرت معصومه سلام الله علیها در قم نیز ظاهراً تا نیمة قرن دوم Ú©Ù‡ برای آن بنا یا گنبدی ساختند، تنها دارای سایه بانی بوده است (قمی ØŒ ص 213ØŒ 216Ø› مدرسی طباطبائی ØŒ ج 1ØŒ ص 18). شهر قم پس از دفن Ø‌ضرت معصومه سلام الله علیها، مقدس Ùˆ مکان برگزیده ای برای دفن بسیاری از مشاهیر علما Ùˆ مقدسان Ùˆ اعقاب امامان علیهم السلام گردید (ویلبر Ùˆ گلمبک ØŒ ص 264).

ظاهراً در ایران ØŒ آرامگاههای دیگری نیز بوده Ú©Ù‡ از آنها اثری بر جای نمانده ØŒ ولی از آثار مکتوب شواهدی بروجود مزارها Ùˆ مشهدها به دست Ù…ÛŒ آید. به گفتة مقدسی (ص 210) در ری ØŒ شاهزادگان بلند پایة دیلمی گنبدهای رفیع Ùˆ مستØ‌Ú©Ù… ØŒ Ùˆ شاهزادگان دون پایه گنبدهای کوچکتری بر بالای مقابر خود داشتند. از پیش از عهد سلجوقیان ØŒ Ú©Ù‡ دورة رونق آرامگاه Ùˆ بقعه در ایران است ØŒ آثار معدودی باقی مانده Ú©Ù‡ عبارت است از: آرامگاه اسماعیل سامانی در بخارا (پیش از 333)؛آرامگاه ارسلان جاذب در سنگ بست ØŒ Ú©Ù‡ تنها آرامگاه باقیمانده از دورة غزنوی است Ø› گنبد قابوس * (397)Ø› آرامگاه عرب اتا در شهر تیم تاشکند (367)Ø› بقعة دوازده امام در یزد (429) Ú©Ù‡ کهنترین نمونة بناهای مرکز ایران است (گرابر، ص 36).

تا دورة سلجوقی ØŒ بخش عمدة آثار معماری ایران را مساجد تشکیل Ù…ÛŒ داد، اما در این دوره شمار مقابر بر مساجد پیشی گرفت ( هنرهای ایران ØŒ ص 86). امرای ترک بیشتر علاقه داشتند Ú©Ù‡ مقابر خویش را، به تقلید از Ø´Ú©Ù„ خیمه ØŒ به Ø´Ú©Ù„ برج بسازند (کونل ØŒ ص 74) ولی بندرت آرامگاه امامزادگان شیعی به Ø´Ú©Ù„ مقبرة برجی ساخته Ù…ÛŒ شد (هیلن برند، 1366 Ø´ ØŒ ص 32). دو نمونة برجستة این دوره آرامگاه سلطان سنجر در مرو (552) Ùˆ گنبد سرخ در مراغه (542Ø› ویلسون ØŒ ص 160ØŒ 162) است . مقارن همین دوره ،گسترش تصوف موجب افزایش مقابر Ùˆ زیارتگاهها گردید، از جمله مقابر صوفیه Ù…ÛŒ توان به مقبرة شیخ اØ‌مد جام (441Ù€536) در تربت جام (اØ‌تمالاً سدة ششم ) Ùˆ بایزید بسطامی (Ø‌دود سده هشتم ) اشاره کرد. اینگونه مقابر پس از دورة سلجوقیان افزایش یافت . بقعه های متبرک نیز در بسیاری دوره ها از Ø‌مایت پادشاهان برخوردار Ù…ÛŒ شدند، مثلاً سلطان Ø‌سین بایقرا (Ø‌Ú© :836Ù€912) بسیاری از بقعه های علوی را تعمیر کرد (ویلبر Ùˆ گلمبک ØŒ ص 97).

برخی دیگر از آرامگاهها به علما Ùˆ فقها، شعرا Ùˆ شخصیتهای برجسته اختصاص دارد، از جمله بقعة ابن بابویه قمی فقیه معروف شیعی در شهر ری Ùˆ بقعة Ø‌اج ملاهادی سبزواری در سبزوار (دورة قاجاریه )ØŒ Ùˆ آرامگاه شیخ مصلØ‌ الدین سعدی در شیراز در قرن اخیر ( معماری ایران ØŒ ج 2ØŒ ص 76ØŒ 87ØŒ 89).

نیمی از بناهای بسیار دورة ایلخانی را مقابر تشکیل Ù…ÛŒ دهند Ùˆ ویژگی آنها پیروی از الگوهای متداول عهد سلجوقی است ( هنرهای ایران ØŒ ص 91Ù€93). در این دوره نیز تأثیر گرایشهای عرفانی Ùˆ تصوف Ùˆ گرایشهای شیعی در ساخت مقابر وبقاع مؤثر بوده است . مقبره های ایلخانی به پیروی از رسم گذشتگان جدا ساخته Ù…ÛŒ شد Ùˆ از همه طرف نمایان بود. اغلب Ù…Ø‌Ù„ قبور سلاطین در نقاطی مخصوص Ùˆ قبر افراد شاخص گاهی در ناØ‌یه ای معمور در نزدیک مسجد یا زیارتگاهی انتخاب Ù…ÛŒ شد، ولی معمولاً مقبره های برجی یا زیارتگاهها در یکی از قبرستانهای Ù…Ø‌Ù„ÛŒ قرار داشت . در قبرستانهای بزرگی Ú©Ù‡ چندین قرن مورد استفاده بوده اند، مانند قبرستان تخت فولاد در اصفهان ØŒ ساختمانهای بسیاری در میان هزارها سنگ قبر صاف ØŒ پراکنده است . گاه یک سنگ قبر ساده چنان مورد اØ‌ترام قرار Ù…ÛŒ گیرد Ú©Ù‡ ساختمان مهمی در آن برپا Ù…ÛŒ شود.

مقبرة پیربکران * در نزدیکی اصفهان از این نوع است (ویلبر، ص 41). در قم مقبره های دورة ایلخانی در قبرستان مشرق و قبرستان مغرب شهر یافت می شود. در میان بناهای متعدد این دوره نمونه های جالبی از ساختمانهای تک ایوانی با تزیین پر کار و کاشیهای ظریف و گچکاری فراوان (پوپ ، 1365 ش ، ص 222) دیده می شود. در این دوره ، در شهرهای نطنزو ورامین نیز مقابر شایان توجهی ساخته شد (همان ، ص 215، 219).

تیموریان نیز در گسترش انواع مقابر Ùˆ آرامگاهها تأثیر بسیاری داشتند، Ùˆ آرامگاهها Ø‌دود چهل درصد از آثار معماری دورة آنان را تشکیل Ù…ÛŒ دهد (ویلبر Ùˆ گلمبک ØŒ ص 86). بیشتر آرامگاههای این دوره ØŒ گنبددار Ùˆ بخشی از آنها زیارتگاه است Ú©Ù‡ اغلب در قم Ùˆ مازندران واقع شده Ùˆ به امامزاده شهرت دارند. درست معلوم نیست Ú©Ù‡ این قبور برای ساداتی Ú©Ù‡ در همان دوره Ù…ÛŒ زیسته اند ساخته شده یا برای گذشتگان . برخی از آرامگاهها متعلق به علما، شعرا Ùˆ شیوخ صوفی است . مقابر مرشدان صوفی ØŒ از قبل بقرة شیخ جام ØŒ اغلب به مرکز اجرای آیین سلسله تبدیل Ù…ÛŒ شد؛ Ø‌تی بقعة شیخ صفی * در اردبیل Ù€ با اینکه ÙˆÛŒ سنّی بود Ù€ کانون صوفیان شیعی مذهب گردید. در دورة تیموریان ØŒ تا آنجا Ú©Ù‡ امکان داشت ØŒ توسعه یافت Ùˆ مدارس ØŒ مساجد Ùˆ خانقاههایی در اطراف آنها ساخته شد (همان ØŒ ص 86Ù€87ØŒ 132)ØŒ Ùˆ علاوه بر سمرقند، مقابری در دیگر شهرهای ناØ‌یة جیØ‌ون بنا گردید (پوپ ØŒ 1366 Ø´ ØŒ ص 197). در معماری بناهای یادبود دورة تیموری ØŒ گورستان معروف به شاه زنده * (شاه زندگی ) ممتاز است . این مجموعه نمایندة نوعی معماری مذهبی Ù€ دنیوی است ØŒ Ùˆ اغلب مقابر آن به دستور افرادی غیر از سلاطین بنا شده است ( هنرهای ایران ØŒ ص 95ØŒ هیل Ùˆ گرابر، ص 69Ù€70). از معروفترین بناهای تیموری گور میر * (808)ØŒ یعنی مقبرة تیمور (Ø‌Ú© :771Ù€807) با گنبد پیازی Ø´Ú©Ù„ Ùˆ تَرکداری است Ú©Ù‡ بعد به صورت مقبرة خانوادگی در آمد Ùˆ بیشتر سلاطین مشهور تیموری در آن دفن شدند (هیل Ùˆ گرابر، ص 67). یکی از زیارتگاههای عجیب با منشائی تخیلی در این دوره ØŒ مزار شریف * در شمال افغانستان است . گفته Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ در قرن ششم ØŒ ظاهراً قبر Ø‌ضرت علی علیه السلام در آن Ù…Ø‌Ù„ کشف شد Ùˆ در تذکره ای به ثبت رسید Ùˆ در 885 سلطان Ø‌سین (Ø‌Ú© : 863Ù€912) فرمان داد تا بر آن قبر بقعه ای بسازند Ùˆ تسهیلات لازم را از جمله بازار، Ø‌مام Ùˆ مسجد برای آن فراهم آورند Ùˆ بدین ترتیب به صورت شهری کامل در آمد (ویلبر Ùˆ گلمبک ØŒ ص 88).

با ظهور صفویه معماری آرامگاهی دچار نوعی انØ‌طاط گردید (هیلن برند، Ø´ ØŒ ص 35) گرچه در Ø‌دود هفتادسال اول آثار معماری شایان ذکری ساخته شد ( هنرهای ایران ØŒ ص 102). در 918ØŒ به فرمان شاه اسماعیل (Ø‌Ú© : 907Ù€930)ØŒ مقبرة هارون ولایت Ù€ آرامگاه مرد مقدسی Ú©Ù‡ مسلمانان ØŒ یهودیان Ùˆ مسیØ‌یان او را از آنِ خود Ù…ÛŒ دانند Ù€ با کاشیکاری زیبایی ساخته شد. در 925ØŒ جبهة شمالی آستانة Ø‌ضرت معصومه سلام الله علیها در قم بنا گردید (گدار، 1358 Ø´ ØŒ ص 460). در زمان شاه طهماسب (Ø‌Ú© :930Ù€984) بازسازی مقبرة شیخ صفی الدین با تغییرات Ùˆ اضافات بسیار صورت گرفت (پوپ ØŒ 1366 Ø´ ØŒ ص 207). برخلاف هیلن برند (همانجا)ØŒ پوپ معتقد است Ú©Ù‡ با ظهور شاه عباس اول (Ø‌Ú© :989Ù€1083) عصر زرین معماری صفوی آغاز شد (پوپ ØŒ همانجا) Ùˆ بخش مهمی از معماری به ساخت بقعه Ùˆ مزار اختصاص یافت ( هنرهای ایران ØŒ ص 102) Ùˆ بسیاری از ابنیة مذهبی ایران با کاشیکاری تزیین شد (گدار، 1358 Ø´ ØŒ ص 461). از اقدامات او تجدید بنا Ùˆ مرمت بقعة امام رضاعلیه السلام است Ú©Ù‡ بدون این اقدامات شاید این بنا فاقد شکوه Ùˆ جلال فعلی Ù…ÛŒ شد (پوپ ØŒ 1365 Ø´ ØŒ ص 267). از دیگر بناهای یادبود این دوره ØŒ اینهاست : بقعة قدمگاه (1091) با بنای هشت گوش گنبددار در نزدیکی نیشابور Ú©Ù‡ به منظور در برگرفتن دو قطعه سنگ Ú©Ù‡ اثر پای امام رضاعلیه السلام بر روی آنها نقش بسته ØŒ بنا شده است (همان ØŒ ص 276) Ùˆ مقبرة خواجه ربیع در مشهد ( هنرهای ایران ØŒ همانجا). در این دوره بنای مشاهد متبرکة کربلا، نجف Ùˆ سامره نیز تجدید شد Ú©Ù‡ سبک معماری صفویه در آنها آشکار است (کونل ØŒ ص 184Ø› مدرسی طباطبائی ØŒ ج 1ØŒ ص 22). بسیاری از پادشاهان صفویه در جوار مشاهد متبرکه دفن شده اند، از جمله شاه عباس دوم ØŒ شاه صفی ØŒ شاه سلیمان . عده ای از شاهزادگان صفوی نیز در جوار Ø‌رم مطهر Ø‌ضرت معصومه سلام الله علیها به خاک سپرده شده اند (مدرسی طباطبائی ØŒ ج 1ØŒ ص 24Ù€26).

بناهای یادبود باقیمانده از عهد زندیه اندک است . مقبرة بزرگ کلات نادری Ú©Ù‡ اکنون رو به ویرانی است از مقابر برجی چند ضلعی متعلق به دورة نادرشاه (قرن دوازدهم ) است . نادر نیز گنبد Ùˆ مناره ای طلاپوش بر Ø‌رم امام رضاعلیه السلام در مشهد افزوده است ( هنرهای ایران ØŒ ص 106).

در دورة قاجاریه ØŒ هر چند امامزاده های Ú©ÙˆÚ†Ú© با گنبدهای آبی در سراسر کشور پدیدار شد، اما هیچ اثر معماری مهمی به وجود نیامد (پوپ ØŒ 1366 Ø´ ØŒ ص 231). در این دوره آیینه کاری * در بناها رایج شد Ú©Ù‡ از نمونه های عالی آن آیینه کاری مرقد مطهر امام رضا علیه السلام است ( هنرهای ایران ØŒ ص 107). علاوه بر این ØŒ سلاطین قاجار چند گنبد طلا در بعضی اماکن مقدس عراق Ùˆ مقبرة Ø‌ضرت معصومه سلام الله علیها در قم ساختند (ویلسون ØŒ ص 218).

هم اکنون استانهای گیلان Ùˆ مازندران در ایران دارای بیشترین تعداد بقعه Ù€ امامزاده است . تهران Ùˆ Ø‌ومه با بیش از یکصد، Ùˆ کاشان با 86 بقعه در مکانهای بعدی قرار دارند ( دایره المعارف تشیع ØŒ ج 3ØŒ ص 302).

منابع : ابن بطوطه ØŒ سفرنامة ابن بطوطه ØŒ ترجمة Ù…Ø‌مد علی موØ‌د، تهران 1370 Ø´ Ø› ابن جبیر، رØ‌لة ابن جبیر ØŒ چاپ Ø‌سین نصّار، قاهره 1992Ø› ابن منظور، لسان العرب ØŒ چاپ علی شیری ØŒ بیروت 1412/ 1992Ø› Ù…Ø‌سن امین ØŒ اعیان الشیعة ØŒ چاپ Ø‌سن امین ØŒ بیروت 1403/ 1983Ø› عبدالØ‌سین امینی ØŒ الغدیر فی الکتاب Ùˆ السنة Ùˆ الادب ØŒ ج 5ØŒ بیروت 1387/1967Ø› عبدالرØ‌مان بدوی ØŒ تاریخ تصوف اسلامی : از آغاز تا پایان سدة دوم هجری ØŒ ترجمة Ù…Ø‌مود رضا افتخارزاده ØŒ قم 1357 Ø´ Ø› تیتوس بورکهارت ØŒ هنر اسلامی : زبان Ùˆ بیان ØŒ ترجمة مسعود رجب نیا، تهران 1365 Ø´ Ø› همو، هنر مقدس : اصول Ùˆ روشها ØŒ ترجمة جلال ستاری ØŒ تهران 1369 Ø´ Ø› آرتور اپهام پوپ ØŒ معماری ایران ØŒ ترجمة غلامØ‌سین صدری افشار، ارومیه 1366 Ø´ Ø› همو، معماری ایران : پیروزی Ø´Ú©Ù„ Ùˆ رنگ ØŒ ترجمة کرامت الله افسر، تهران 1365 Ø´ Ø› عبدالØ‌ÛŒ Ø‌سنی ØŒ نزهة الخواطر Ùˆ بهجة المسامع Ùˆ النواظر ØŒ Ø‌یدرآباد دکن 1382Ù€1410/1962Ù€1989Ø› جعفر خلیلی ØŒ المدخل الی موسوعة العتبات المقدسة ØŒ بغداد 1965Ø› دایرة المعارف تشیع ØŒ زیر نظر اØ‌مد صدر Ø‌اج سیدجوادی ØŒ کامران فانی ØŒ Ùˆ بهاءالدین خرمشاهی ØŒ تهران 1366 Ø´ کارل . جی . دوری ØŒ هنر اسلامی ØŒ ترجمة رضا بصیری ØŒ تهران 1363 Ø´ Ø› علی اکبر دهخدا، لغت نامه ØŒ زیر نظر Ù…Ø‌مد معین ØŒ تهران 1325Ù€1359 Ø´ Ø› علی بن عبدالکافی سبکی ØŒ شفاء السّقام فی زیارة خیر الانام ØŒ بیروت 1411/1991Ø› عباس سعیدی رضوانی ØŒ بینش اسلامی Ùˆ پدیده های جغرافیایی : مقدمه ای بر جغرافیای سرزمینهای اسلامی ØŒ مشهد 1368 Ø´ Ø› مومن شبلنجی ØŒ نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار ØŒ بیروت 1409/1989Ø› کورکیس عوّاد، خزائن الکتب القدیمة فی العراق ØŒ بیروت 1406/1986Ø› عبدالرØ‌یم غالب ØŒ موسوعة العمارة الاسلامیة ØŒ بیروت 1408/1988Ø› Ø‌سن بن Ù…Ø‌مد قمی ØŒ کتاب تاریخ قم ØŒ چاپ جلال الدین طهرانی ØŒ تهران ( تاریخ مقدمه 1313 Ø´ ) Ø› اِبا کُخ ØŒ معماری هند در دورة گورکانیان ØŒ ترجمة Ø‌سین سلطان زاده ØŒ تهران 1373 Ø´ Ø› فاطمه کریمی ØŒ «مقدمه ای بر شناخت رباط در ایران »، در مجموعه مقالات کنگرة تاریخ معماری Ùˆ شهرسازی ایران ØŒ ج 3ØŒ تهران 1357 Ø´ Ø› ارنست کونل ØŒ هنر اسلامی ØŒ ترجمة هوشنگ طاهری ØŒ تهران 1368 Ø´ Ø› آندره گدار، هنر ایران ØŒ ترجمة بهروز Ø‌بیبی ØŒ تهران 1358 Ø´ Ø› آندره گدار، Ùˆ دیگران ØŒ آثار ایران ØŒ ترجمة ابوالØ‌سن سروقد مقدم ØŒ مشهد 1365Ù€ 1368 Ø´ Ø› اولگ گرابر، «اولین بناهای یادبود اسلامی »، ترجمة کلود کرباسی ØŒ اثر ØŒ Ø´ 26Ù€27 (1357 Ø´ )Ø› Ø‌سین مدرسی طباطبائی ØŒ تربت پاکان ØŒ قم 1355 Ø´ Ø› صالØ‌ لمعی مصطفی ØŒ التراث المعماری الاسلامی فی مصر ØŒ بیروت 1404/1984Ø› همو، القباب فی العمارة الاسلامیة ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› علی مظاهری ØŒ زندگی مسلمانان در قرون وسطا ØŒ ترجمة مرتضی راوندی ØŒ تهران 1348 Ø´ Ø› معماری ایران : دورة اسلامی ØŒ ج 2: فهرست بناها ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد یوسف کیانی ØŒ تهران 1368 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد مقدسی ØŒ کتاب اØ‌سن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1967Ø› اØ‌مدبن علی مقریزی ØŒ کتاب المواعظ Ùˆ الاعتبار بذکر الخطط Ùˆ الا´ثار ØŒ قاهره ( بی تا. ) Ø› گاستون ویت ØŒ قاهره شهر هنر Ùˆ تجارت ØŒ ترجمة Ù…Ø‌مود Ù…Ø‌مودی ØŒ تهران 1365 Ø´ Ø› دونالد نیوتن ویلبر، معماری اسلامی ایران در دورة ایلخانان ØŒ ترجمة عبدالله فریار، تهران 1365 Ø´ Ø› دونالد ویلبر Ùˆ لیزا گلمبک ØŒ معماری تیموری در ایران Ùˆ توران ØŒ با همکاری تری الن ... ( Ùˆ دیگران ) ØŒ ترجمة کرامت الله افسر Ùˆ Ù…Ø‌مد یوسف کیانی ØŒ تهران 1374 Ø´ Ø› ج .کریستی ویلسون ØŒ تاریخ صنایع ایران ØŒ ترجمة عبدالله فریار، تهران 1366 Ø´ Ø› هنرهای ایران ØŒ زیر نظر فریر، ترجمة پرویز مرزبان ØŒ تهران 1374 Ø´ Ø› درک هیل Ùˆ اولگ گرابر، معماری Ùˆ تزئینات اسلامی ØŒ ترجمة مهرداد ÙˆØ‌دتی دانشمند، تهران 1375 Ø´ Ø› رابرت هیلن برند، «مقابر»، ترجمة کرامت الله افسر، در معماری ایران : دورة اسلامی ØŒ ج 1ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد یوسف کیانی ØŒ تهران 1366 Ø´ Ø› اØ‌مدبن اسØ‌اق یعقوبی ØŒ تاریخ یعقوبی ØŒ ترجمة Ù…Ø‌مد ابراهیم آیتی ØŒ تهران 1356 Ø´ Ø›

Abbas Daneshvari, Medieval tomb towers of Iran, Lexington 1986; James Dickie, "Allah and eternity: mosques, madrasas and tombs" in Architecture of the Islamic world, ed. George Michell, London 1984; Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning, Edinburgh 1994; Viktoria Meineck-Berg, "Egypt", in Architecture of the Islamic world, ed. George Michell, London 1984; George Michell, "North Africa and Sicily", in Architecture of the Islamic world, ed. George Michell, London 1984.

/ اکرم ارجØ‌ /