responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1563

 

بقعة شیخ صفی الدّین اردبیلی ، مجموعه ای از آرامگاههای بزرگان ، مشایخ و سلاطین صفوی و فضاهای آیینی و عبادی در اردبیل. سابقة بخشهایی از این بنا به دورة خود شیخ صفی الدین (650ـ735)، عارف نامی ایرانی ، و فرزندان وی ، شیخ صدرالدین موسی و خواجه علی سیاهپوش ، می رسد. به نوشتة منابع ، منزل و خانقاه شیخ صفی در همین مکان بود، و بنابر وصیّت خود او، جنازه اش را در اتاقی جنب خلوتخانه و باغچه و حوضخانه دفن کردند و بر قبر وی بنایی ساختند (ابن بزّاز، ص 986، 988). از آن پس این مکان اهمیّت و قداست یافت و شماری از مشایخ و محارم خاندان صفوی و نیز شاه اسماعیل اول (حک :907ـ930) و گروهی از قربانیان جنگهای شیروان و چالدران در جوارمرقد شیخ دفن شدند. از زمان شاه طهماسب اول (حک : 930ـ984)، ساختمان بقعه توسعه یافت و محل امن و بست ( رجوع کنید به بست و بست نشینی * ) نیز به حساب آمد که برای ورود به آن ، مراحل و مراتب هفتگانة طریقتی درنظر گرفته شد. مجموعة آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی از اجزا و عناصر معماری ویژه ای تشکیل یافته است :

1) سر در ورودی . ورودی بقعه در جبهة شرقی میدان عالی قاپو قرار دارد که درِ دو لنگة چوبی آن به حیاط بزرگ باز می شود. در مقابل این سردر، در جانب غربی همین میدان ، سردر اصلی بقعه به نام عالی قاپو قرار داشته است که در دوران شاه عباس دوم (حک : 1052ـ1077) به دست یوسف شاه بن ملک صفیا ساخته شده بود. به استناد کتیبة معرّق بدنة این سردر، که در انبار بقعه نگهداری می شود، کاشیکاری آن را اسماعیل بن نقّاش اردبیلی در 1057 انجام داده است . این سردر در 1321 ش بکلی برچیده شد (رضازادة اردبیلی ، ص 660؛
صفری ، ج 2، ص 202ـ203).

2) حیاط بزرگ . در مدخل غربی بقعه ، حیاطی مشجّر و مستطیلی به ابعاد حدود 93*5ر26 متر قرار دارد که در واقع حائلی است بین در ورودی و هستة مرکزی مجموعه . در دو جناح آن دو حوض سنگی هست که احتمالاً یادگار دورة صفوی است . دیوارهای آجری این حیاط ، که روی ازارة سنگی بنا شده اند، طاقچه ها و طاقنماهایی دارند.

3) راهروِ میانی یا صحن کوچک . در ضلع شرقی حیاط مشجّر بزرگ ، سردر و دری کوچک ، که با گچ و آجر رسمی بندی شده ، به راهروی به ابعاد 50ر14*70ر5 متر باز می شود.

این سردر از آنِ دورة قاجار است که به جای سردر قدیمتردورة صفوی ساخته شده است . رواقها و طاقنماهای دیوارهای جانبی این صحن با گچبریهای زیبایی قاب بندی و پشت بغلها و لچکیهای آن با کاشیهای معرّق پوشیده شده است . درقسمت جنوبی این راهرو دری تعبیه شده که به چله خانة جدید راه دارد.

4) چله خانة جدید (قربانگاه ). این بنا که احتمالاً قدیمترین عنصر مجموعه است ، بیشتر از دیگر بخشها آسیب دیده و در حال حاضر حیاطی متروک و مربع شکل است که در جبهة غربی آن ، حجره هایی با نمای آجری و طاق قوسی وجود دارد. در شمال غربی چلّه خانه و در یکی از حجرات که سقف آن ریخته است ، بقایای پلکانی آجری به چشم می خورد که به طبقة فوقانی راه می برد، ازینرو به نظر می رسد که چلّه خانه درگذشته طبقة فوقانی نیز داشته است . با توجه به نام و ترکیب ظاهری این بنا می توان آن را بخشی از خانقاه خود شیخ صفی دانست که به مراسم آیینی و چله نشینی و بیتوتة دراویش اختصاص داشته است (صفری ، ج 2، ص 218). اطلاق نام قربانگاه به این مکان نیز از آنجاست که این محل بعد از دورة صفویه و پس از ویرانی به صورت قربانگاه در آمد؛
چنانکه اطلاق واژة جدید به این فضا نیز از آنروست که چله خانة قدیمتری هم وجود داشته که امروز به صورت حجره هایی دو طبقه در جبهة شمال غربی صحن اصلی واقع شده است .

5) مدخل صحن اصلی یا سردر عباسی . این سردر که در عرضِ شرقی راهروِ میانی واقع شده ، از نوک با مقرنسهای بر روی هم تزیین شده و در پایانِ قسمت کاشیکاری شدة آن و محلّ اتصال به درگاهِ سنگی ، بر کتیبه ای کاشیکاری ، نام شاه عباس و تاریخ 1036 نقش بسته است .

6) صحن اصلی یا حیاط داخلی . این صحن ، که به نام حیاط قندیل خانه نیز شناخته می شود، محوطه ای است مستطیل شکل به ابعاد بالغ بر 5ر30*16 متر که با تخته سنگهای صاف و صیقلی مفروش است و در مرکز آن یک حوض سنگی کم عمق گلبرگی شکل با دوازده تَرک (شاید به نشانة دوازده فرقة قزلباش و یا دوازده امام شیعیان ) تعبیه شده است . در گذشته یک حلقه چاه آب نیز در کنار این حوض وجود داشته که آب آن را تأمین می کرده (همان ، ج 2، ص 218ـ219)، اما اکنون روی این چاه را پوشانده اند.

ضلع غربی حیاط که سردر عباسی در آن قرار دارد، یک دیوار سراسری و طاقنمادار آجری است که با کاشیهای معرّق تزیین شده است . این دیوار در قسمت شمالی به حجرات کوچک دو طبقه با سقف کوتاه ختم می شود که احتمالاً محل چلّه خانة قدیم بوده است . پنجره های مشبّک کاشی ، به شیوة گره چینی ، نور لازم را به داخل اطاقها می رساند.

7) جنّت سرا. در ضلع شمالی صحن اصلی ، ایوانی با در بزرگ چوبی اُرسی مشبّک قرار دارد. در شمال این ایوان ، که به مثابة شاه نشین است ، درِ ارسی دیگری تعبیه شده که به ساختمانی گنبددار و هشت ضلعی موسوم به جنّت سرا باز می شود. بر دیواره های شمالی و غربی جنّت سرا درهایی برای راهیابی به اطاقهای مجاور نصب کرده اند (رضازادة اردبیلی ، ص 658). دربارة ساختار نخستین این بنا و تحولات و نیز کاربرد آن اطلاع دقیقی در دست نیست . برخی پنداشته اند که این بنا از همان ابتدای ساخت (احتمالاً 943ـ947) گنبدی داشته (همانجا؛
صفری ، ج 2، ص 283) و محل سماع درویشان بوده است ، اما اولئاریوس که مشاهدات خود را از این بقعه در دورة صفویه بدقت نقل کرده ، از گنبد جنّت سرا سخنی نگفته است ؛
چنانکه دلاواله (ص 370) نیز که در همان دوره بقعة شیخ صفی را دیده ، جنّت سرا را مسجدی بی سقف خوانده است . ظاهراً جنّت سرا پس از آنکه شاه عباس اشیای گرانبها و کتابهای کتابخانة سلطنتی را به بقعه اهدا کرده ، به صورت کتابخانه درآمده است (صفری ، ج 2، ص 246، 284). احتمالاً در اوایل قرن سیزدهم سقفی مسطّح با شانزده ستون چوبی بر روی پایه های حجّاری شده برای جنّت سرا ساخته شده است (رضازادة اردبیلی ، همانجا؛
ترابی طباطبائی ، ج 2، ص 140). سقف دورة قاجاری نیز چند دهة قبل بکلّی ویران شده و در سالهای اخیر گنبدی آجری به شیوة سنّتی بر فراز آن ساخته اند که بزرگترین گنبد مجموعه به شمار می آید.

8) دارالحدیث یا طاق متولّی . طاق متولی در ضلع جنوبی صحن اصلی ، قرینه و روبروی جنت سرا، واقع شده و مشتمل است بر درِ اُرسی مشبک بزرگ ، ایوانی با طاق ضربی ، و دو اتاق کوچک در دو سوی ایوان . مقابر برخی از بزرگان صفوی نیز در دو سوی این بنا به چشم می خورد. نمای بیرونی دارالحدیث با کاشی معرّق تزیین شده و در پیشانی بنا احادیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه وعلیه وآله وسلّم به خط نسخ نقش بسته و وسط لچکیهای درهای ورودی کوچک ، در چهار لوحه عبارت «یا صفی اللّه » دو بار به صورت متقارن تکرار شده است . احتمالاً این مجموعه در اواخر دورة صفوی برای اقامت متولیان آستانه و برپایی جلسات درس و بحث ساخته شده است .

9) نمای بیرونی قندیل خانه . قندیل خانه ، در جبهة شرقی صحن اصلی ، بنایی الحاقی است که بعد از ایجاد آرامگاهها و چینی خانه و جنت سرا و، به احتمال زیاد، در زمان شاه طهماسب اول برای اتصال بناهای منفرد به یکدیگر ساخته شده است . قسمت فوقانی نمای خارجی بنا با مقرنسهای قطاربندی و نقوش و کتیبه هایی حاوی آیات قرآن در کاشی معرّق تزیین شده است . دیوار آجری قندیل خانه ازارة سنگی پیش آمدة سکّومانندی دارد. بالای ازاره دو ردیف پنجرة چوبی پنج تایی نصب شده که با فولاد مشبّک مسدود شده است . دور پنجره ها با کاشیهای معرّق حاوی نقوش اسلیمی و گل و بته تزیین شده و بر بالای پنجره های پایینی نورگیرهایی از کاشی مشبک و کتیبه ای

به خط ثلث به صورت قاب بندی وجود دارد. در ردیف پایین در فاصلة بین دو پنجره فرمانی از شاه طهماسب اول با خط نستعلیق بر سنگ مرمری به ابعاد 31ر1*15ر1 متر کنده کاری شده که لزوم اجتناب ساکنان اردبیل از معاصی و مناهی و مراعات حرمت آستانه و نیز چگونگی آداب و مناسک زیارت را یادآوری می کند.

10) درگاه ورودی قندیل خانه . در جبهة شمالی نمای قندیل خانه ، طاق و سردر ورودی قندیل خانه واقع شده است . نمای این طاقِ بلند و جناغی تماماً با کاشی معرّق و کتیبه های مختلف تزیین شده است . قوس طاق از نوع قوسهای چهار مرکزی است و به دو ستون باریک مرمرین سفید با سرستونهای مقرنس دار تکیه دارد. دو طرف درگاه دو نشیمن از سنگهای آذرین خاکستری ، که سنگ شالودة درگاه نیز به شمار می آید، تعبیه شده است . پوشش ازارة درگاه نیز از سنگهای مرمر سفید است . درِ ورودی و پنجرة مشبک بالای آن درون طاق قرار دارد. پیرامون درگاه با کاشی معرّق و کتیبه هایی با خط ثلث زینت یافته است . در بالاترین قسمت کتیبه حدیث «انا مدینة العلم و علیٌ بابها» نقش بسته است . در حاشیة مستطیل طاق ، کتیبه ای حاوی عبارات صوفیانه و القاب و درجات و مقامات شیخ صفی دور تا دور چرخیده است .

درِ چوبی کوچک و ساده ای که جایگزین در نقره ای مشبّک شده (با تاریخ 1011 که در راهرو ورودی قندیل خانه نگهداری می شود)، به راهروی با سقف گچبری و کاشیکاری باز می شود که در مسیر آن تا حیاط شهیدگاه ، دو اتاق وجود دارد ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). در سمت چپ راهرو دری به جانب پلکان مارپیچ هست که به پشت بام می رسد. در سمت راست راهرو، دری از چوب گردو با پوشش ورقه های نقره و آب طلا و طرحی از گلهای شاه عباسی ، به قندیل خانه راه دارد. نام سازندة در (امیراسدالله اردبیلی ) و زرگر (محمدحسن زرگر) و تاریخ 1027 بر لوحی منقوش است .

11) قندیل خانه یا دارالحُفّاظ . این قسمت که نمازخانه نیز نامیده می شود، محل قرائت و تفسیر قرآن بوده است

(دباغ عبداللهی ، ص 19). اطلاق نام قندیل خانه نیز به دلیل قندیلهای نورانی آنجا بوده که روشنایی آستانه را تأمین می کرده است . قندیل خانه تالاری است مستطیل شکل به ابعاد 5ر11*6 متر و دو فضای پیوسته در شمال و جنوب آن که طاقی نیم گنبدی هر کدام را پوشش داده است . در 946 به دستور شاه طهماسب اول ، مقصود کاشانی فرشی برای قندیل خانه با 33 میلیون گره بافت که بعد از گستردن بر زمین ، نقش آن

را بر سقف گهواره ای قندیل خانه به صورت مطلاّ تصویر کردند. این فرش که کی . ابوت انگلیسی در دورة قاجار آن را ازاردبیل خارج کرده ، هم اکنون در موزة ویکتوریا و آلبرت هال لندن به عنوان نفیسترین قالی دورة صفوی با نام «فرش اردبیل » نگهداری می شود. سقفی نیز که نقشة این فرش در آن تصویر شده بود، در زلزلة سال 1264 فروریخت (همان ، ص 19ـ20؛
ترابی طباطبائی ، ج 2، ص 169). سقف فعلی احتمالاً در دورة قاجار یا در 1314 ش ، ساخته شده است . دو نیم گنبد جنوبی و شمالی تالار که با گچ ساخته شده و روی آنها با مقرنس ورنگ و روغن زینت یافته تا حدودی از سادگی سقف گچی فعلی کاسته است . طاق شاه نشین نیز در مقابل آرامگاه شیخ صفی به طاقی کوچکتر که تزیینات ناودانی (خیاره ای ) دارد و ازشیوه های معمول در بناهای قرون هشتم تا دهم بوده ، ختم می شود. شاه نشین تالار که در انتهای جنوبی قندیل خانه واقع شده و بیش از شصت سانتیمتر از کف رواق بلندتر است ، با دو پلة مرمری و یک در و نرده ای نقره ای از قسمت اصلی تالار جدا می شود (ترابی طباطبائی ، ج 2، ص 170؛
صفری ، ج 2، ص 232). در سمت راست این نرده علامتی نصب شده که می گویند شاه اسماعیل صفوی در جنگ چالدران آن را در دست داشته است .

تالار قندیل خانه در جبهة غربی و شرقی جمعاً دوازده طاقنمای (طارمی ) قوسدار دارد که طاقنماهای همکف سی سانتیمتر از کف تالار بلندترند. بدنه و سقف این طاقنماها همچون دیگر اجزای تالار تماماً دارای گچبریها و نقاشیهای رنگ و روغنی است . بر بدنة جرز دیوارها در بالای ازاره ، یک کتیبة گچبری به خط ثلث حاوی احادیث و آیات قرآنی و اسامی ائمة اطهار علیهم السلام و شجره نامة طریقتی شیخ صفی نقش بسته است . در تیزی جرزها ستونهایی تزیینی از سنگ مرمر نصب شده که صرفاً جنبة زینتی دارند. درهای اصلی قندیل خانه نیز از نوع درهای چوبی با نقاشی لاکی و روغنی است . قندیل خانه از طریق دو طاقنمای شرقی به چینی خانه راه پیدا می کند. در قسمت شاه نشین نیز دری به محوطة داخل آرامگاه شیخ صفی و درهایی به آرامگاه شاه اسماعیل اول و محوطة حرم خانه باز می شود. قندیل خانه را باید فضای حدفاصل حلقه های منفرد مجموعه دانست که به دستور شیخ صدرالدین موسی در حدود 745ـ 765 ساخته شده است (رضازادة اردبیلی ، ص 654)؛
گرچه برخی ، به دلیل نصب فرمان طهماسب اول بر نمای بیرونی قندیل خانه ( رجوع کنید به سطور پیشین )، بنای آن را به این شاه صفوی نسبت داده اند (همان ، ص 654ـ655؛
دباغ عبداللهی ، ص 19).

12) چینی خانه . از بناهای اولیة مجموعة شیخ صفی است که احتمالاً قبل از احداث جنت سرا و قندیل خانه ، و حتی شاید همزمان با گنبد اللّه اللّه ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) ساخته شده باشد (رضازادة اردبیلی ، ص 651؛
قس صفری ، ج 2، ص 48، که بنای چینی خانه را در 1057 نوشته است ). این محل که به طور کاملاً نامتقارن به قندیل خانه راه پیدا می کند، در ابتدا محل اجتماع درویشان یا تالار مراسم (جمع خانه ) بوده است . در دوران شاه عباس اول (حک : 996 ـ 1038) با ایجاد تغییراتی در داخل آن ، محل نگهداری کتب نفیس و اشیای قیمتی و چینیهای سلطنتی شد. این چینیها از نوع ظروف مشهور به مینگ و سلادون به سفارش شاه عباس اول به دست صنعتگران چینی ساخته شده و همگی مهر شاهی و عبارت «وقف آستانة شیخ صفی نمود بندة شاه ولایت عباس » را دارند. بخشی از این گنجینه ها صرف لشکرکشیهای شاه طهماسب و نادرشاه شد، و در دورة دوم جنگهای ایران و روس در 1243/ 1828 پاسکویچ ، فرمانده سپاه روس ، با اشارة گریبایدوف ، وزیر مختار روسیه ، بخشی از این اشیا را به سن پطرزبورگ انتقال داد که هم اکنون در موزة ارمیتاژ موجود است . اشغالگران روسی به دلیل مخالفت علما و بزرگان شهر با انتقال کتابها، با قید این شرط که کتابها را پس از نسخه برداری دوباره به اردبیل برگردانند، به امانت به تفلیس بردند، اما کمی بعد آنها را نیز به کتابخانة سن پطرزبورگ انتقال دادند. بخشی از ظروف باقیماندة چینی نیز همراه چند قطعه فرش و اندکی اسناد و کتب ، در 1305 و 1314 ش به تهران منتقل و تحویل موزة ایران باستان شد.

در سالهای اخیر با افتتاح موزة صفوی در محل چینی خانه ، تعدادی از چینیها به محل اصلی خود انتقال یافت (دباغ عبداللهی ، ص 21؛
نفیسی ، ج 2، ص 168؛
کیان فر، ص 26؛
برای آگاهی بیشتر با این اشیا و سرگذشت آنها رجوع کنید به صفری ، ج 2، ص 251ـ271).

ورودیهای این مجموعه از یکی از چهار طاقنمایی است که به صورت ایوانهای نیم گنبدی ساخته شده اند. هر یک از ایوانها از پنج ضلع و هر ضلع از پنج گنجة عمیق با درهای منبّت کاری و خاتم کاری تشکیل شده ، و ضلع پنجم پنجره ای با درگاهی عمیق دارد (رضازادة اردبیلی ، ص 651). تالار چارگوش مرکزی نیز دارای گنبدی آجری با ساقة کوتاه (عرقچینی شکل ) است .

سرتاسر تالار به انضمام ایوانها و طاقنماها و قفسه ها یک ازارة بلند از نوع کاشیهای خشتی به رنگ زرد و سبز مغز پسته ای دارد که شامل طرحهای بزرگ گوناگون و شماری قالبهای حاشیه دار است . در اینجا نیز همانند عالی قاپوی اصفهان ، برروی سقفی کاذب از چوب و گچ که به عنوان پوشش داخلی تالار ماهرانه با بدنة اصلی بنا تلفیق شده ، محفظه های متعددی از ارتفاع سه متری بدنة دیوار تا نزدیکیهای سقف به صورت مقرنس گود با نقشهای گل و بته و شاخ و برگ ، برای نگهداری اشیای قیمتی ساخته اند. شماری از این طاقچه ها دارای طرح شیشه های گردن بلندی است که در دورة صفویه بسیار متداول بوده است . جبهه های پیشین این طاقچه ها از جنس چوب است که روی آن نقشهای گل به رنگ طلا در متنی آبی رنگ ترسیم شده است . طرحهای آبی و لایی رنگ بر تمام سطوح داخلی غلبه دارد و روی تمام عوامل معماری ، مانند سه کنجها و پیلپوشها و قرنیز زیر گنبد، به کار رفته است . پوشش داخلی ، که در 1348 ش ریخته بود، در سالهای اخیر کاملاً مرمت شده است ( رجوع کنید به همان ، ص 652).

طرح خارجی چینی خانه هشت ضلعی نامنظمی است که دو ضلع آن در میان عمارت مجاور پنهان شده است . جبهة سه ضلع از شش ضلع آشکار، برآمدگیهای پشت بند مانندِ نیمدایره به ارتفاع تقریباً هشت متر دارد. ازارة بنا با قطعات بزرگ سنگهای آتشفشانی خاکستری تیره رنگ تا ارتفاع 80ر1 متر پوشیده شده و با فرورفتگیهای طاقنما مانند، که قاب سنگی حجاری شده دارند، زینت یافته است . سادگی دیوارهای آجری که از ازاره تا بام امتداد یافته ، در ارتفاع 5ر4 متری با یک کلاف چوبی که روی لبه های یک دسته از تیرهای چوبی قرار گرفته و حامل قسمت فوقانی دیوار است تا حدودی شکسته شده است . هر یک از جبهه های بدون پشت بند بنا، دو پنجره در بالا و پایین کلاف چوبی دارد. بالای مجموعه نیز با گنبد پوشیده شده است . در 1350تا1351 ش گنبد بیرونی بازسازی شده و فعلاً بیرون گنبد با ورقة محافظی از مس پوشانده می شود تا از ورود رطوبت جلوگیری شود (همان ، ص 652ـ653).

13) آرامگاه شاه اسماعیل . این آرامگاه که از شاه نشین قندیل خانه به آن راه می یابند، اطاق کوچکی است به ابعاد 5ر2*5ر3 متر با پوشش گنبدی آجری مستقر بر روی چهار پیلپوش (سه کنج ) و چهار قوس متقاطع که از لبة هر سه کنج به لبة سه کنج دیگر زده شده است ؛
به طوری که در منتهاالیه سقف ، قوسها به ستارة هشت گوش مقعّری تبدیل می شوند. قسمت بالای دیوارها و سقف به شیوة ماهرانه ای با گل و بته نقاشی و روی آنها با رنگهای مختلف و آب طلا تزیین شده است . دیوارها تا ارتفاع 69ر1 متر از کف آرامگاه با کاشیهای خشتی آبی لاجوردی که بر روی آنها با آب طلا نقش اندازی شده پوشش داده شده است . کاشیها دارای نوعی لعاب تلالؤدار است که با تابش نور جلوه ای خاص پیدا می کند؛
این نوع کاشی نزد اهل فن به کاشی «گازماگازی » مشهور است . کف اتاق دست کم با سه نوع کاشی به رنگهای مختلف فرش شده که نشان دهندة مرمّتهای عجولانة دوره های مختلف است .

در نمای بیرونی آرامگاه برجی استوانه ای به ارتفاع هشت متر بنا شده که گنبد عرق چینی کوچکی بر رأس آن

قرار گرفته است . روی گنبد و ساقة آن با کاشیهای معقلی به رنگهای سفید و سیاه و زرد و فیروزه ای در متن آجری و به شکلهای جناغی و شطرنجیهای لوزی شکل تزیین شده است . گرداگرد گلویی گنبد بر روی کاشی سفید به خط ثلث درهم ، نام ائمة اطهارعلیهم السلام نقش بسته است . بالای گنبد پنج شمشیر، به نشانة پنج طایفه ای که شاه اسماعیل را در رسیدن به سلطنت یاری کردند، نصب شده است (ترابی طباطبائی ، ج 2، ص 179؛
قس صفری ، ج 2، ص 238: طوق زرین و چهار شمشیر).

صندوق چوبی نفیسی از خاتم و منبّت بر قبر شاه اسماعیل نهاده اند که گویا هدیة همایون شاه گورکانی است . تمام صندوق با یک غلاف درهم بافتة پیچ در پیچ از شکلهای هندسی گره سازی شده است . سطوح جانبی آن با زه هایی از چوب آبنوس به اشکال مختلف هندسی و ستاره های ده پر و نیم ستاره تقسیم بندی شده و متن ستاره ها با عاج مشبّک زینت یافته است . الواحی از عاج با اسلیمیهای مشبّک بر بدنة صندوق نصب شده و در داخل قابهای مستطیل شکل عباراتی به خط ثلث بریده و الصاق شده است . قطعات عاج مشبک بر روی ابریشم سرخ رنگ جلوة زیبایی به این صندوق بخشیده است . در بعضی قسمتها نیز با فیروزه های خوشرنگ دانه نشانی کرده اند. نام سازندة این شاهکار هنری (استاد مقصود علی ) در وسط ترنجی از عاج آمده است ، ولی تاریخ ساخت آن مشخص نیست .

بر روی سنگ سیاه رنگ مستطیلی که در ازارة دیوار شمالی نصب شده نقش دستی بزرگتر از دست معمولی ، منسوب به علی علیه السلام ، به چشم می خورد. همچنین نقش دست دیگری از ورقة نقره به در سمت چپ مقبره میخ شده است .

14) گنبد اللّه اللّه . این گنبد که بر فراز آرامگاه برجی شیخ صفی قرار گرفته و در واقع هستة مرکزی مجموعه به شمار می رود، به دست صدرالدین موسی ساخته شده است (صفری ، ج 2، ص 238ـ 239). نمای بیرونی آن برج آجری استوانه ای شکلی است به ارتفاع 5ر17 یا 18 متر و محیط 22 متر که بر روی قاعدة سنگی هشت ضلعی قرار گرفته و به گنبدی کم خیز و عرق چینی شکل در بالا ختم می شود. بر روی بدنة برج با کاشی معقلی فیروزه ای رنگ کلمة جلالة اللّه تکرار شده و بدین سبب آن را گنبد اللّه اللّه نامیده اند. تزیینات ساقه و خود گنبد نیز با همان کاشی فیروزه ای رنگ در متن آجر و به شکل لوزیهای مکرّر اجرا شده است . در محل اتصال برج به ساقة گنبد کتیبه ای از آیات قرآنی به خط ثلث با کاشی معرّق سفید در متن لاجوردی ، به چشم می خورد.

این برج دو نمای ورودی در شمال و جنوب دارد؛
نمای شمالی با احداث قندیل خانه و اتصال با آن تقریباً گم شده است ، اما قاب کاشی دور آن هنوز از بیرون به چشم می خورد؛
نمای جنوبی که به «قبلة قاپوسی » (درِ قبله ) مشهور است ورو به صحن مقابر دارد، زمانی ورودی اصلی آرامگاه بوده که پس از احداث قندیل خانه در دورة شاه طهماسب ، متروک شده است . شاید برج آرامگاه شیخ صفی همانند برجهای آرامگاهی قرنهای هشتم و نهم فاقد گنبد بوده یا گنبدی مخروطی شکل (رُک ) داشته که در دورة صفوی به گنبد فعلی تغییر شکل داده است .

قبر شیخ در وسط محوطة هشت ضلعی ، درون آرامگاه ، با صندوق چوبی منبّت و خاتم کاری نفیسی پوشیده شده

که در گذشته مرصع به جواهرات بوده است . در حاشیة بالای سطوح جانبی آن ، کتیبة مفصّلی به خط ثلث حکاکی شده است که حاوی عباراتی ، از جمله نام صاحب آرامگاه ، است . بر جبهة شمالی بدنة صندوق نیز لوحه ای از نقره وجود دارد که در آن نام بانی مرقد، العبد موسوی الصفوی ، در عباراتی آمده است .

دیوارهای درون آرامگاه تا محل اتّصال آنها به گنبد همه گچکاری شده و بر روی آن پرده هایی از جنس کرباس با نقوش اسلیمی و گل و بته به سبک نقاشیهای دورة صفوی تزیین و به دیوارها میخکوب شده است . زیر گنبد یک ترنج تزیینی بزرگ از گچبری رنگ آمیزی شده قرار دارد که با نقوش روی پارچة دیوارها هماهنگ است . گویا قندیل با ارزشی از طلا و نقره در سقف آرامگاه نصب بوده که در حال حاضر اثری از آن بر جا نیست . ازارة آرامگاه تا ارتفاع 54ر2 متر در حال حاضر تخته کوبی شده و مشخص نیست که این پوشش در چه زمانی صورت گرفته است ، اما ظاهراً از مرمتهای دورة قاجاری است . دو درِ نقره ای با کتیبه های مذهّب در

شمال و جنوب آرامگاه قرار دارد. در جنوب قبر شیخ ، مزار شیخ حیدر (پدر شاه اسماعیل اول ) با صندوقچه ای چوبی و منبت کاری شده قرار گرفته و دو قبر دیگر در محوطة آرامگاه و جبهة شمالی قبر شیخ واقع شده است . قبری که به در شمالی نزدیکتر است گور شیخ ابراهیم ، مشهور به شیخ شاه ، نوادة شیخ و قبر مجاور آرامگاه شیخ از آنِ صدرالدّین موسی فرزند و جانشین اوست .

15) حرم خانه . در ضلع شرقی شاه نشین قندیل خانه ، یک در نقره ای به راهروی با سقف کوتاه باز می شود که کف آن با کاشیهای خشتی دورة صفوی فرش شده است . در طرفین راهرو دو قبر با سنگ مرمر وجود دارد. این راهرو از سمت شرقی به اتاقی مربع شکل با طاقی کوتاه می رسد که کاربرد آن مشخص نیست و قبری نیز در آنجا به چشم نمی خورد. در ضلع جنوبی این اتاق دری نسبتاً کوتاه از چوب گردو که به شیوة لاکی با گل و پیچک و آب طلا تزیین شده به راهروی کوتاه باز می شود و راه به حرم خانه می برد.

حرم خانه فضایی است مربع شکل به اضلاع ده متر که یک گنبد سادة آجری نیمکره آن را پوشش داده است . این گنبد در 1336 ش بر جای گنبد اصلی و به تقلید از آن ساخته شده است . عکسهای زاره در 1315/1897 گنبد اصلی را سالم و پابرجا نشان می دهد. کاشیکاری و اجزای تزیینی گنبد اولیه بازسازی نشده و فقط زیر گنبد و دیوارهای حرم خانه با گچ اندود شده و حتی کتیبة ساقة داخلی گنبد هم که فقط بخش کمی از آن پابرجاست ، همچنان باقی مانده است . نام حرم خانه شاید به آن دلیل باشد که نخست همسر شیخ صفی در آنجا دفن شده است ؛
گرچه بعدها تعدادی از مردان خاندان صفوی نیز در مجاورت وی مدفون گردیده اند. در حال حاضر تعداد ده قبر در حرم خانه موجود است که به محارم و بزرگان خاندان صفوی تعلق دارد. به نوشتة برخی منابع ، شیخ صفی ده سال پیش از وفاتش این بنا را برای دفن همسر و دخترش و نیز همسر شیخ زاهد گیلانی درنظر گرفت و در ساختمان آن نیز نظارت داشت (رضازاده اردبیلی ، ص 647ـ 648).

16) شهیدگاه . محوطه ای که امروزه در مشرق و شمال بنای چینی خانه واقع شده به حیاط و گورستان شهیدگاه

معروف است . شهیدگاه در زمان صفویه فضای وسیعتری داشته است ، ولی در حال حاضر قسمتی از آن زیر خانه ها و مدرسة جدیدالاحداث شمال جنت سرا رفته است . در کاوشهای باستان شناسی چند سال قبل ، در جبهة غربی و جنوبی بیرون از مجموعه ، قبور متعددی پیدا شد که به نظر می رسید در ادامة گورستان شهیدگاه باشند. شهیدگاه در اصل گورستان عمومی مجاور آستانه بوده اما در 915، پس از غلبة شاه اسماعیل اول بر فرخ یسار شیروان شاه ، اجساد سرداران شیخ حیدر که در جنگهای شیروان کشته شده بودند به این مکان منتقل و مدفون شد (میراحمدی ، ص 50؛
صفری ، ج 2، ص 280).


منابع :
(1) ابن بزاز، صفوة الصّفا ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تبریز 1373 ش ؛
(2) جمال ترابی طباطبائی ، آثار باستانی آذربایجان ، ج 2 : آثار و ابنیة تاریخی شهرستانهای اردبیل ، ارسباران ، خلخال ، سراب ، مشکین شهر، مغان ، تبریز 1355ش ؛
(3) علیرضا دباغ عبداللهی ، «بقعة شیخ صفی الدین اردبیلی »، ایرانشناسی ، سال 1، ش 9ـ10 (شهریور 1371)؛
(4) پیترو دلاواله ، سفرنامة پیترو دلاواله : قسمت مربوط به ایران ، ترجمة شعاع الدین شفا، تهران 1348ش ؛
(5) مجتبی رضازاده اردبیلی ، «مقبرة شیخ صفی الدین اردبیلی »، در مجموعة مقالات کنگرة تاریخ معماری و شهرسازی ایران ، ج 2، تهران 1374ش ؛
(6) بابا صفری ، اردبیل در گذرگاه تاریخ ، اردبیل 1370ـ1371ش ؛
(7) جمشید کیان فر، «تاراج یا امانت !: سرگذشت ذخایر کتابخانة شیخ صفی »، نشر دانش ، سال 13، ش 6 (مهر و آبان 1372)؛
(8) مریم میراحمدی ، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر صفوی ، تهران 1371 ش ؛
سعید نفیسی ، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورة معاصر ، تهران 1361 ش .

/ محمود موسوی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1563
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست