5 . ترك تشهد از روى فراموشى و عدم تذكر آن مگر پس از ركوع بنابر قول مشهور. در اين فرض نيز علاوه بر تدارك تشهد پس از نماز بايد دو سجده سهو به جا آورد.(9)

6 . شك بين سه و چهار در نماز چهار ركعتى با گمان به چهار، به قول برخى قدما.(10)

7. ايستادن در جايى كه وظيفه نشستن است و عكس آن، به قول گروهى.(11)

8 . به قول گروهى، هر كاهش و افزايشى در نماز كه بطلان آن را درپى نداشته باشد و نيز شك در كاهش و افزايش.(12)

بنابر قول به وجوب دو سجده سهو براى هر كمى يا زيادى در نماز، آيا كم يا زياد كردن مستحبات نماز همچون قنوت نيز موجب سجده سهو مى‌شود يا نه؟ به تصريح برخى، ترك جزء مستحب از روى فراموشى موجب سجده سهو نيست؛ هرچند از برخى قدما در خصوص فراموشى قنوت، وجوب دو سجده سهو نقل شده است؛ چنان كه وجوب سجده سهو براى كم يا زياد كردن مستحبات، به ظاهر كلام برخى نسبت داده شده است. ليكن برخى، تنها در فرض افزودن جزء مستحب، سجده سهو را واجب دانسته‌اند.(13)

محل دو سجده سهو:بنابر مشهور، دو سجده سهو بايد بعد از سلام نماز به جا آورده شود؛ خواه سبب آن افزايش جزئى از اجزاى نماز باشد يا نقصان آن. از برخى قدما نقل شده كه اگر منشأ سجده افزايش باشد، محل آن پس از سلام نماز و اگر نقصان باشد، پس از تشهد و قبل از سلام نماز است. از برخى ديگر نقل شده كه محل دو سجده سهو مطلقا قبل از سلام نماز است؛ ليكن براى اين قول، قائلى شناخته نشده است.(14)بر قول نخست ادعاى اجماع نيز شده است.(15)

چگونگى:كيفيت دو سجده سهو بنابر قول مشهور بدين گونه است كه پس از نيّت مستحب است تكبير بگويد، آنگاه به سجده رفته، ذكر بگويد و پس از آن سر از سجده برداشته، بنشيند و سپس دوباره به سجده رود و ذكر بگويد و بعد از

• (10)المقنع/ 102 ؛ الحدائق الناضرة 9/ 320 ـ 322
• (11)الحدائق الناضرة 9/ 322 ـ 323
• (12)326 ـ 327 ؛ جواهر الكلام 12/ 434 ـ 439
• (13)جواهر الكلام 12/ 440 ؛ العروة الوثقى 3/ 298 ـ 299
• (14)مختلف الشيعة 2 / 431 ؛ جواهر الكلام 12 / 441
• (15)الخلاف 1/ 448 ـ 449
• (9)الحدائق الناضرة 9/ 151 ـ 154 ؛ مفتاح الكرامة 6/ 1450