متأخر بودن سببى مشكوك و محل اختلاف است، مانند صيغه‌هاى عقود و ايقاعات كه برخى قائل به مقارن بودن حكم با جزء آخر از صيغه و برخى ديگر قائل به وقوع حكم بلافاصله پس از تمام شدن صيغه‌اند. ثمره اين دو قول در جاهايى ظاهر مى‌شود، از جمله موردى كه پدرى كافر، پسر نابالغ خود را به عقد زنى كافر و بالغ درآورد، سپس پدر و زن همزمان مسلمان شوند. از آنجا كه اسلام از ايقاعات است، بنابر قول نخست، ازدواج به قوت خود باقى است؛ ليكن بنابر قول دوم، ازدواج باطل مى‌شود؛ زيرا اسلامِ كودك مسبب از اسلام پدرش مى‌باشد و بنابر قول دوم كودك پس از اسلام همسرش مسلمان شده است.(7)

احكام:

الف. تداخل اسباب: در فرض اجتماع چند سبب، آيا اسباب باهم تداخل مى‌كنند و در نتيجه نيازى به تكرار مسبب نخواهد بود و يك مسبب كفايت مى‌كند، يا تداخل نمى‌كنند و در نتيجه به تعداد سبب، مسبب نيز متعدد مى‌شود؟ در مواردى قطعاً اسباب تداخل پيدا مى‌كنند، مانند كسى كه خوابيده و بادى نيز از او خارج شده است كه هر كدام سببى مستقل براى وجوب وضو جهت نماز است. در اين فرض، يك وضو كفايت مى‌كند و نيازى به تكرار آن نيست. در مواردى نيز اختلاف است(8)( -->تداخل اسباب و مسببات).

ب. تعدد اسباب و اختلاف حكم:گاهى سبب متعدد و حكم مترتب بر آن نيز مختلف است و آن چند قسم است:

1. امكان جمع و مندرج شدن يكى در ديگرى وجود دارد، مانند كسى كه داخل مسجدى مى‌شود و مى‌خواهد نماز واجب يا نافله راتب بخواند. در اين صورت احتمال مى‌رود نماز واجب يا نافله راتب از نماز تحيّت مسجد كفايت كند. احتمال عدم كفايت و خواندن هر يك از نماز تحيّت، واجب يا نافله نيز مى‌رود.

2. امكان جمع وجود ندارد، مانند اينكه فردى چند نفر را به قتل برساند. اين اقدام يا دفعى انجام مى‌گيرد، مانند اينكه ديوار را بر سر آنان خراب كند،

• (7)41 ـ 43
• (8)43 ـ 45