گذاشت. از همين رو امروزه نه تنها در همه دپارتمان‌هاى اسلام‌شناسى غرب، شيعه شناسى هم ارائه مى‌شود بلكه به جهت اهميت ويژه مطالعات شيعى، حديث، فقه و تاريخ شيعه به طور جداگانه مطالعه و بررسى مى‌شوند؛ به همين جهت اين مباحث حجيم‌تر و تخصصى‌تر شده‌اند، تا جايى كه الآن، مورخانى را پيدا مى‌كنيم كه حديث‌شناس يا مورخ است و يا صرفاً درباره فقه شيعه مطالعه و تحقيق مى‌كند. سابقاً رسم بر اين بود كه هر كس درباره شيعه مطالعه مى‌كرد در تمام حوزه‌هاى فقه، حديث، تاريخ و ... وارد مى‌شد.

فكر تدوين مجموعه دائرةالمعارف اسلام در اين ميان چگونه به ميان آمد و چه انگيزه‌هايى در پى آن بود؟

در هر موضوعى دائرةالمعارف‌ها رسمى‌ترين مرجعى است كه مى‌توان به آن مراجعه كرد و مستشرقان در حوزه اسلام نسبت به وجود چنين كتاب در دسترسى احساس نياز مى‌كردند تا بتوانند در ابعاد مختلف بنيان‌گذاران، نويسندگان نظريه‌پردازن مسئله، كتاب‌هاى قابل استفاده اين حوزه را معرفى و شرح كنند. بعد از چنين احساس نيازى آنها همت كردند اين مجموعه را تدوين نمودند به خصوص كه آنها مطالعات اهالى مشرق زمين را در اين حوزه قبول نداشتند. ضميمه كردن مطالب متنوع با رويكردهاى جديد شما الان مى‌توانيد ذيل واژه‌هاى مختلف مجموعه قابل توجهى از مقالات را مطالعه نماييد.

در دايرةالمعارف اسلام چقدر به حوزه شيعه پرداخته شده است؟

در اين مجموعه قطور 12 جلدى تا حدى كه ما استقصا كرده‌ايم حداقل 1200 مدخل درباره شيعه وجود دارد. اين مدخل‌ها درباره رهبران شيعى، آموزه‌ها، شخصيت‌ها مثل اصحاب و مريدان ائمه (ع)، اماكن و ابنيه، آيين‌ها و مناسك، امام‌زاده‌ها نوشته شده كه گاهى حجم اندكى در حد نيم صفحه دارند و گاه تا سى صفحه هم به موضوع پرداخته شده است.

رويكرد نويسندگان اين مقالات نسبت به تشيع چگونه بوده است؟

رويكرد اين مجموعه يك رويكرد هم‌دلانه نيست و خيلى وقت‌ها حرف‌هاى من درآوردى زيادى در لابه‌لاى صحبت‌هاى آنان مى‌توان يافت. از منابع سنى براى تدوين مقالات، خيلى استفاده كرده‌اند در صورتى كه به طور طبيعى و منطقى بايد از منابع شيعى استفاده مى‌شد. در غرب همه نوع گرايشى را مى‌توانيد ملاحظه كنيد. در ميان آنها هم «حامد الگار» شيعه ديده مى‌شود و هم «برنارد لويس» با نگرش‌هاى بدبينانه و بسيار تندش نسبت به شيعه. در اين طيف همه جور فردى ديده مى‌شود. ما در حال ترجمه و نقد اين مقالات هستيم تا كارورزان ما بدانند كه چه شبهاتى را مستشرقان وارد كرده‌اند. ترجمه اين آثار هنوز تمام نشده است. هر كدام تمام شود بلافاصله آن را همراه با نقد مقالات منتشر مى‌كنيم. همانند مجموعه تصوير ائمه (ع) در دائرةالمعارف اسلام كه چاپ شده، پيامبر (ص) و حضرت زهرا (س) در يك مجموعه، اولين گروه شيعى صحابه پيامبر (ص)، همسران پيامبر (ص) هر كدام در مجموعه‌هاى جداگانه در دست اقدامند.

تأثيرات تدوين مجموعه دائرةالمعارف اسلام چه بوده است؟

دائرةالمعارف اسلام براى محققان يك مجموعه بسيار راه‌گشاست. ما از طريق مطالعه مقالات آن مى‌توانيم به خوبى به ديدگاه مخالفان و دشمنانمان و انتقادات آنها و منابعى كه استفاده كرده‌اند، سبك كار، شيوه برداشت از منابع، سطح فهم و درك آنها از معارف شيعى به خوبى آشنا مى‌شويم كه اين آشنايى و مطالعه و نقد اين مقالات براى ما ارتقا بخشنده و تكامل‌زاست. البته مطالعه صرف چنين اثرى ندارد و حتى گاه تأثيرش منفى است و با درگيرشدن و مخدوش كردن استدلال‌هاى آنها مى‌توانيم به آن دست پيدا كنيم.

در اين مجموعه درباره معصومين (ع) چه رويكردى وجود دارد؟