دانسته‌اند. متأسفانه كتاب‌هاى او در همان قرن اول ضايع گرديده و تنها كتابى كه قدما از وى نام برده‌اند، كتاب غيبت اوست.[1]

4- حسن بن على بن ابى حمزة

وى كه در عصر حضرت رضا (ع) مى‌زيسته، گذشته از كتاب غيبت، كتاب‌هاى ديگرى نيز در موضوعات مربوط به امر غيبت تأليف كده است. رجالى بزرگ قرن چهارم و پنج هجرى، مرحوم نجاشى «كتاب الملاحم» و «كتاب القائم» و «كتاب الرجعة» را به وى نسبت مى دهد.[2]

5- عباس بن هشام ناشرى اسدى‌

وى فردى موثق و صاحب جلالت شناخته شده است. او كه در سال 219 ق يا 220 ق وفات يافته است، كتابى در غيبت تأليف كرده است.[3]

شيخ طوس وى را از اصحاب امام رضا (ع) بر شمرده است.[4]

6- حسن بن محبوب سرّاد بجلى‌

وى كه به سال 224 ق وفات يافته است، از اصحاب امام كاظم (ع) و امام رضا (ع) شناخته شده است.

وى كتابى به نام «المشيخة» تأليف و اخبار غيبت را در آن ثبت و ضبط كرده است. اين روايات را غالباً از امام باقر و امام صادق (ع) نقل كرده است.

7- فضل بن شاذان نيشابورى‌

وى به سال 260 ق وفات يافته است. نجاشى در مورد او مى گويد:

«او از اصحاب امام هادى (ع) بوده است و بعضى وى را از اصحاب امام رضا (ع) دانسته‌اند. او فردى مطمئن و يكى از فقيهان و متكلمان بنام شيعه است. قدر و منزلت وى مشهورتر از آن است كه من به وصف وى بپردازم.[5]

تأليف 180 كتاب به او نسبت داده شده است. وى نيز كتابى در غيبت نگاشته است.

مرحوم شيخ آقا بزرگ تهرانى مى‌نويسد:

«كتاب غيبت فضل بن شاذان نزد سيد محمد بن محمد ميرلوحى- هم عصر مجلسى- موجود بوده است.»[6]

اين كتاب از جمله كتاب‌هاى مفقود در اين زمينه شمرده شده است. اخيراً آقاى على اكبر مهدى‌پور با تتبع روايات فضل بن شاذان در مصادر مورد اطمينان قديمى به جمع‌آورى و تحقيق اين كتاب پرداخته است.[7]

گذشته از اين كتاب، وى تأليفات ديگرى نيز در موضوعات مربوط به غيبت دارد. از جمله: «كتاب اثبات الرجعة» و «كتاب الرجعة حديث» و «كتاب الرد على الاصم» كه در رد يكى از گمراهان در امر غيبت است و «كتاب القائم (عج)» و «كتاب الملاحم» را مرحوم نجاشى از تأليفات وى آورده است.[8]

8- حسن بن محمد بن سماعه كوفى‌

وى را شخصى فقيه و مطمئن در حديث دانسته‌اند. وى به سال 263 ق وفات يافته است. او كتابى در امر غيبت تأليف كرده است.[9]

اگرچه وفات حسن بن محمد سماعه، پس از تولد امام عصر (عج) بوده است، لكن از آنجا كه وى واقفى‌مذهب‌[10] بوده است، تأليف كتاب او لزوماً پس از 260 ق و ظهور امام (عج) نبوده است؛ بلكه به احتمال قوى، او آن كتاب را پيش از تاريخ تأليف كرده است.

9- ابراهيم بن اسحاق احمرى نهاوندى‌

اطلاعى از تاريخ تولد و وفات وى در دست نيست. لكن قاسم بن محمد همدانى در سال 269 ق از وى روايت شنيده است. از تأليفات وى نكتاب الغيبة» را نام برده‌اند.[11]

وى نيز به دليلى كه در مورد سماعه گفته شد، به احتمال قوى اين كتاب را پيش از تولد حضرت نگاشته است.

10- على بن مهزيار اهوازى‌

وى فقيه و محدث مورد اعتماد شيعيان عصر خويش بوده است. وى از امام رضا (ع) و امام جواد (ع) و امام هادى (ع) نقل روايت مى كند. كتاب هاى او در عصر خويش بسيار مشهور و متداول بوده است. مرحوم نجاشى «كتاب الملاحم» و «كتاب القائم» را از تأليفات وى نام مى‌برد.[12]

11- نعيم بن حماد مروزىّ‌

وى كه به سال 229 ق وفات يافته، «كتاب الفتن و الملاحم» را تأليف كرده است.[13] نسخه خطّى اين كتاب، اكنون در كتابخانه «طوپ قاپى سراى» استانبول در 248 ورق موجود است.[14]

12- على بن حسن بن على بن فضال‌

نجاشى وى را فقيه شيعيان در «كوفه» و از افراد مورد اطمينان ايشان دانسته است.[15]

در مورد تأليفات او به كتاب‌هايى چون نكتاب الغيبة» و «كتاب الملاحم» بر مى‌خوريم كه در موضوع غيبت نگاشته شده است. او از طريق برادرش، از پدرش نقل رواى مى كند، چه آنكه از نظر سنى در شرايط فهم و تحمل حديث- به اقرار خودش- نبوده است.

اين كتاب‌ها نيز- به حسب متعارف آن عصر- مجموعه اى از روايات بوده كه به ترتيب موضوعى گردآورى مى‌شده است. از اين جهت، بايد روايات منقول در آنها را از حسن بن فضال دانست كه در عصر حضور حضرت مى‌زيسته است.

پى‌نوشت‌ها:

[1]. كتاب مصدر در اصطلاح محققان علوم انسانى به اولين كتاب هايى گفته مى‌شود كه در موضوعى نگارش يافته و كتاب‌هاى بعدى بر اساس آنها تأليف شده‌اند.

[2]. النجاشى، الرجال، تحقيق جلالى نائينى، ج 2، ص 77؛ الشيخ الطوسى، الرجال، ص 357؛ الشيخ الطوسى، الفهرست، ص 118.

[3]. النجاشى، پيشين، ص 79.

[4]. همان مأخذ، ج 1، ص 86؛ الشيخ طوسى، الفهرست، ص 75.

[5]. النجاشى، پيشين، ج 1، صص 132- 133.

[6]. همان مأخذ، ج 1، ص 119.

[7]. الشيخ الطوسى، الرجال، ص 384.

[8]. همان مأخذ، صص 420 و 434؛ النجاشى، پيشين، ج 2، ص 168؛ الشيخ الطوسى، الفهرست، ص 150.

[9]. الطهرانى، الشيخ آقا بزرگ، الذريعة الى تصانيف الشيعه، ج 16، ص 78.

[10]. الرفاعى، عبدالجبار، معجم ما كتب عن الرسول و اهل البيت، ج 9، ص 216.

[11]. النجاشى، الرجال، ج 2، ص 168.

[12]. همان مأخذ، ج 1، صص 142- 143.

[13]. واقفيان اعتقاد دارند كه كه امام كاظم (ع) امام غائب هستند.

[14]. النجاشى، الرجال، پيشين، ج 2، صص 94- 95.

[15]. همان مأخذ، صص 74- 76.

[16]. بروكلمان، كارن، تاريخ الادب العربى، ج 2، ص 922.

[17]. الرفاعى، عبد الجبار، پيشين، ج 9، ص 222.

[18]. النجاشى، الرجال، پيشين، ج 1، صص 82- 84.