يا از وضع موجود ناراضى است و يا به آن قانع نيست- كه البته هميشه نارضايتى عامل نيست بلكه قانع نبودن و بهتر و بيشتر خواستن مطرح است- قانع نيست كه ديپلم داشته باشد و اميد دارد كه بتواند به دوره عاليترى از تحصيل راه يابد. ديگر اينكه اين توانايى را در خود مى بيند پس حركت و تلاش را ادامه مى دهد و مقدماتش را فراهم مى كند. انتظار همين است و انتظار يعنى اين سه ركنى كه عرض كردم. تصور من اين است كه كار دين و ديانت تعميق و توسعه آن چيزى است كه انسانها در زندگى دارند. به اين معنى كه دين كمتر چيزى را كه در زندگى انسان نيست ايجاد مى كند و شايد اصلا نتوانيم پيدا كنيم چيزى را كه خلاف اين باشد. به عبارت ديگر دين تفسير انسان را از حيات توسعه مى دهد و به او مى فهماند كه گمان نكن كه زندگى تا اينجاست، نه، زندگى وسيعتر است. و سپس به دريافت انسان عمق مى بخشد. يعنى؛ فكر نكن كه زندگى در همين لايه رويى و صورى خلاصه شده است.

مثلا انسان در زندگى شكرگزار و سپاسگزار است. دين نمى آيد كه شكر كردن را به او بياموزد بلكه دين اين دريافت انسان را توسعه مى دهد و عميقتر مى كند. عبادت هم همين طور. اطاعت هم همين طور. در مسأله انتظار هم دين يك چنين كارى كرده است. انسانها با انتظار زندگى مى كنند. دين، اين انتظار را كه جوهره زندگى آدمى است وسعت مى بخشد و سپس آن را تعميق مى دهد. يعنى چيزى را كه انسان دارد، كاملتر مى كند.

ما خود منتظر بوديم. مثلا منتظر بوديم كه پسرمان داماد شود. دخترمان عروس شود. خودمان رشد كنيم. همه رشد كنند. همه عالم شوند. همه صالح شوند. اينها انتظار است اما در حيطه زندگى فردى. اما دين مى آيد و اين انتظارى را كه در من است توسعه مى دهد، يعنى كه تو فقط منتظر بهبودى براى خود و اطرافيانت نباش! بلكه اين انتظار را نسبت به همه افراد داشته باش! يعنى براى همه نگران باش! اگر كامل نيستند براى همه اميد به كمال داشته باش و براى كمال همه حركت كن! اين توسعه دادن به وسيله دين است. اما، آنجا كه تعميق مى بخشد اين است كه به انسان مى گويد كه انتظارت فقط در حيطه مسائل زندگى ظاهرى نباشد. تو انتظار ظهور حقيقت مطلق را داشته باش! تو انتظار تحقق عدالت مطلق را داشته باش! بنابراين اگر مى بينيم اين همه روايت و جود دارد درباره انتظار كه «منتظر فرج باشيد!»[1] يا «افضل اهل هر زمان منتظران آن دورانند»[2] و بسيارى ديگر از تعبيرات كه از پيامبر (ص) به ما رسيده و در آنها اشاره به امام زمان (ع) هم نشده است، همين معنى كلى را به ما القا مى كند[3] كه ما به بهبود زندگى انسانها اميد داشته باشيم و در آن زمينه تلاش كنيم. جانمايه و روح همه اين روايتها اشاره به وجود مبارك امام زمان (ع) است، و گر نه اين مبحث پيش از دوران غيبت هم مطرح بوده و بسيارى از آن روايات انتظار را مطرح مى كردند و در سخنان منقول از ائمه: هم اين تعابير موجود است.

اين تعبيرهاى كلى در هر دوره اى قابل تحقق اند. اما مرحله عالى و كامل آن با ظهور منجى موعود محقق مى شود و در هر سال مى توان در اين انتظار ماند و نتايجش راديد. تاكيد بر اين است كه مرحله عالى و كامل آن با امام عصر (ع) به انجام مى رسد. پس دين انتظار را ايجاد نكرده بلكه آن را توسعه بخشيده و تعميق داده است. به عبارت ديگر دين با فطرت انسانى مخالفت نمى كند، بلكه، فطرت انسانى را مى پروراند و آن را در مسير تكاملى قرار مى دهد حال برگرديم به اينكه ما براى انتظار در فطرت انسان سه وجه قائل شديم:

1- نارضايتى از وضع موجود يا قانع نبودن به آن‌

2- اميد داشتن به وضع مطلوب‌

3- حركت و تلاش براى رسيدن به وضع مطلوب‌

حال اگر بخواهيم اين انگيزه ها را در ارتباط با ظهور حضرت در زندگى خود همراه كنيم، اول معرفت مى خواهد دوم باور و سوم حركت.

نخست ما بايد به يك آگاهى برسيم. آگاهى از اينكه اين وضع خشنودكننده نيست يا قانع كننده نيست كه اين امر نياز به مقايسه دارد. يعنى انسان زندگى خود و همگنان خود را ببيند و آنها را مقايسه كند و برسد به اينكه اين وضع قانع كننده يا راضى كننده نيست. به اين معنى كه اگر به اين آگاهى نرسيده باشد و برسد به اينكه چيزى كم ندارد، مشكلى ندارد، او ديگر منتظر چه چيزى مى تواند باشد!؟

بنابراين در مسأله انتظار ركن اول كسب معرفت و آگاهى است. آگاهيى كه از مقايسه حاصل مى شود.

ركن دوم باور است. همانكه در همه اديان وجود دارد. چه آنها كه اهل كتابند و چه آنان كه اهل كتاب نيستند. باور به اينكه جهان به يك نهايت خوبى ختم خواهد شد. حال اين عقيده را ما در دين خودمان اسلام و بطور خاص در مذهب تشيع نسبت به يك فرد خاص داريم و معتقديم كه وضع بهتر با ظهور او بروز خواهد كرد برخى ديگر معتقدند كه بالاخره منجى و نجات دهنده اى خواهد آمد و عدالت را با همه ابعادش بدون هيچ ملاحظه اى در تمام صحنه هاى زندگى انسانها پياده خواهد كرد.

ركن سوم حركت و تلاش است يعنى هر كس به ميزان توانايى خود در اين زمينه و براى تحقق آن وضع گام بردارد. از اين حركت و تلاش در روايات ما به صورت سه دستور يا سه وظيفه ياد شده است. امام صادق (ع) مى فرمايند:

«ان لنا دولة يجيى ء بهاالله اذا شاء ...؛ من سر يكون من اصحاب القائم (ع) فلينتظر ...»