بر مى‌گردد با اين كه گناهى مانند گناه ابليس همراه خود داشته مثل او متكبّر باشد و امر حق تعالى را مخالفت كند.

(43519- 43507) واژه كلّا نيز براى ردّ كسى است كه ممكن است سالم ماندن از عذاب را براى چنين شخصى جايز بداند، و اين مطلب را با جمله: ما كان اللَّه ... ملكا، تفسير و شرح فرموده است يعنى هرگز چنين نيست كه خداوند داخل بهشت سازد، بشرى را كه همراه با گناهى باشد كه به خاطر آن فرشته‌اى‌ [1] را از بهشت بيرون كرده است، و اين گناهان خصلت ناپسند تكبر است. جمله امام (ع) در اين مورد به عنوان يك قضيه سالبه عرفيه عامّه بيان شده است كه معنايش اين است:

هيچ انسانى تا هنگامى كه متّصف به صفت كبر باشد داخل بهشت نمى‌شود بنا بر اين اگر پيوسته اين صفت همراه او باشد مثل كسى كه با كفر بميرد هرگز داخل بهشت نمى‌شود، ولى اگر دوام نيابد و بدون آن از دنيا برود، مى‌توان گفت كه داخل بهشت مى‌شود، و در اين هنگام قول كسانى كه اين سخن امام را دليل بر آن مى‌گيرند كه گناهكاران و فاسقان اهل اسلام هميشه در جهنمند ارزش و اعتبارى ندارد. امّا اين كه تمام عبادات و اعمال گذشته او باطل شد به دليل كفر او بود نه تكبرش چنان كه قرآن از آن پرده بر مى‌دارد «إِلَّا إِبْلِيسَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرِينَ» [2] اكنون اگر گفته شود كه سخن امام (ع) دلالت دارد بر اين كه بطلان عبادات گذشته ابليس و بيرون راندن او از بهشت به دليل تكبرش بوده است نه كفر او، جوابش آن است كه گر چه پايه و اساس آن، تكبر بوده اما تكبر در برابر امر خدا و كوچك شمردن دستور او و اطاعت نكردن فرمان وى، مبارزه‌

[2] سوره ص (38) آيه (73)، يعنى: مگر شيطان كه تكبر ورزيد و از كافران شد. قمشه‌اى.