در نظر آنان اين چنين طولانى مى‌شود و از ابى سعيد خدرى نقل شده است كه حضور پيامبر اكرم عرض شد، چه بسيار طولانى است پنجاه هزار سال روز قيامت! حضرت فرمود: سوگند به آن كه جانم در دست قدرت اوست روز قيامت براى مؤمن بسيار سهل و آسان است حتى از انجام دادن يك نماز واجب كه در دنيا بجا مى‌آورد آسانتر است، آرى اينها دلالت دارد بر آن كه مراد از كلمه يوم زمان فرضى و تصوّرى است و گر نه زمان حقيقى به اين اندازه تفاوت پيدا نمى‌كند. پس از بيان مطلب، مى‌گوئيم: در باره عبادت ابليس و ملائكه كه در حديث و خطبه اوّل چنين گفتيم آنها به زمين فرود آمدند، طايفه جن را به سوى درياها و سر كوهها، راندند و خود مدت زمانى خدا را در زمين عبادت كردند دو احتمال وجود دارد.

الف- اين كه عبادت، روحانى بوده كه زمانى را اشغال نمى‌كند بلكه شامل حالاتى شبيه زمان مى‌باشد و ابليس خدا را پيش از آفرينش آدم در زمانهاى مفروضى عبادت كرده كه اندازه آن شش هزار سال مى‌باشد.

ب- احتمال ديگر آن كه عبادت جسمانى باشد و در زمانهاى دنيا باشد كه مقدارش به اندازه پنجاه هزار سال از سالهاى دنيا باشد.

(43497- 43484)

لا يدرى‌

در نسخه منقول از مرحوم سيد رضى بر وجه معلوم ضبط شده است ولى در نسخه‌هاى ديگر به طريق مجهول نقل شده، بنا بر فرض اول لازمه‌اش آن است كه خود شيطان نمى‌داند كه آن سالها از چه سنخ زمانى بوده است ولى بنا بر نسخه دوم كه مجهول باشد ممكن است خود او بداند ولى ديگران ندانند خلاصه آن كه در اين مطلب چند احتمال و ترديد وجود دارد.

1- عبادت ابليس قبل از آدم، روحانى باشد يا جسمانى.

2- زمان عبادت حالت فرضى بوده است يا موجودى واقعى.