منصوب و مفيد معناى تعجب مى‌باشند. شگفتى امام از باليدن آنان به كثرت قبور مردگان، با آن كه سودى به حال آنها ندارد، همان تعجب امام (ع) از بسيارى غفلت آنانى است كه پس از ديدار گورهاى مردگان خود به زيادى آن بر ديگران مباهات مى‌كنند ولى از خود غافلند كه در خطر نزديك شدن به سختيهاى آخرت كه تمام شدايد دنيا در پهلوى آن حقير و ناچيز است قرار دارند، و اين افتخار و غفلت كه آنها را فرا گرفته، جاى بسيار تعجّب است.

مقصود از ضمير در استحلوا زنده‌ها و از ضمير «منهم» مرده‌هاست، و مراد از اين عبارت آن است كه زندگان توجّه كنند به آثارى كه از مردگانشان باقى مانده و مايه پند و عبرت گرفتن است.

(51987- 51986)

اىّ مدكّر،

اين فراز از عبارت امام براى اهل بصيرت به بهترين وجه مايه عبرت و پند گرفتن است زيرا در ضمن سؤال حكايت از امر عجيبى مى‌كند كه آنها به چه چيز افتخار و مباهات مى‌كنند!؟

(51996- 51988)

و تناوشوهم من مكان بعيد،

يعنى به جاى آن كه به آثار باقيمانده از گذشتگان خود بيانديشند و از آن سود ببرند، به افتخار و مباهات مى‌پردازند، و حتى با ياد گذشتگان خيلى دور و ذكر فضايل آنان كه خود از آن بدور بودند، بر خود مى‌باليدند، امام (ع) در اين عبارت، افتخار به گذشتگان را، تعبير به مكان بعيد (جايگاه دور) فرموده است، زيرا مردگان و كمالات آنان، براى بازماندگانشان از جمله دورترين مايه‌هاى افتخار است و به اين دليل آن را مورد سرزنش قرار داده و با استفهام انكارى چنين سؤال فرموده است: أ فبمصارع آبائهم يفخرون.؟

(52007- 52001)

يرتجعون ... سكنت،

در معناى اين عبارت دو احتمال وجود دارد:

1- امام (ع) پس از آن كه با سؤال انكارى عمل آنان را مورد توبيخ و نكوهش‌