ما در ركاب پيامبر خدا (ص) بوديم، و مرگ پيرامون پدران و فرزندان و برادران و خويشاوندان ما دور مى‌زد، امّا جز اين نبود كه هر سختى و مصيبتى كه وارد مى‌شد، جز بر ايمان و پايدارى ما در راه حقّ و تسليم در برابر فرمان خداوند و شكيبايى ما بر سوزش جراحتها نمى‌افزود. ليكن اكنون به سبب گرايشهاى نادرست، و كژيها و شبهه‌ها و تأويلهاى ناروا كه در اسلام راه يافته است، با برادران دينى خويش مى‌جنگيم، و هرگاه وسيله‌اى بيابيم كه خداوند به سبب آن، پراكندگى ما را به جمعيّت مبدّل فرمايد، و بتوانيم بر اساس پيوندهايى كه باقى مانده به هم نزديك شويم، خواهان آن بوده، و هر كارى جز آن را رها مى‌سازيم.»

[شرح‌]

بيشتر عبارات اين خطبه از آنچه پيش از اين شرح داده شده روشن مى‌شود و نيازى به توضيح ندارد.

(25187- 25073)

فرموده است: هذا أمر ظاهره إيمان.

يعنى: عمل سپاهيان معاويه كه قرآنها را بر فراز نيزه‌ها بلند كرده‌اند، در ظاهر كوشش در راه دين، و دعوت براى رجوع به كتاب خداست، ليكن باطن آن دشمنى و عدوان است، يعنى نيرنگى براى ستمكارى و به دست آوردن پيروزى است، آغاز اين كار ترحّم و دلسوزى شماست به آنها كه گفتارشان را مى‌پذيريد، و پايان آن اندوه و پشيمانى است كه در مى‌يابيد نيرنگ آنها را پذيرفته و فريب آنها را خورده‌ايد، فأقيموا على شأنكم يعنى در كار خود استقامت ورزيد، و كوشش خود را براى پيش برد جنگ ادامه دهيد، واژه ناعق اشاره به خواستاران حكميّت و يا به عمرو بن عاص است كه اين نيرنگ را به آنها آموخته است، و به اين طريق صفت شيطان را به او داده است.

آنچه پس از اين فرموده است كه: و لقد كنّا مع رسول اللّه (ص) ... تا مضص الجراح، مراد آن حضرت اندك اندك آشنا كردن آنها به چگونگى احوال خود و ياران پيامبر اكرم (ص) است، و اين كه آنها در ركاب رسول خدا (ص) چگونه‌