گونه اجتهاد واقعي از نوع اجتهاد فقهاي اقدم صورت نمي گرفت، و در حوزه هاي علميه فقيه مجددي ظهور نمي كرد، و اين وضعيت حدود يك قرن ادامه داشت، تا اينكه فقهاي برجسته و شجاعي همچون "ابن ادريس" صاحب كتاب ارزشمند "السرائر" و ديگران در ميان شيعه ظهور كرده و با شجاعت تمام باب اجتهاد را عملا باز نمودند و موجب شكوفايي و رشد مجدد فقه آل محمد6 گرديدند. اين رشد و شكوفايي مجدد فقهي، همه شاخه هاي فقه شيعي از جمله "فقه حكومتي" را نيز در برگرفت و در نهايت به گسترش و تعميق مباحث و مفاهيم آن انجاميد. در اين دوران بلند كه در ضمن آن فقيهان نامداري همچون علامه حلي، محقق حلي، شهيد اول و ديگران درخشيدند، فقهاي اماميه هم در تئوري و فتوا و هم در عمل، مفاهيم و نمونه هاي سياسي و حكومتي نويني را وارد تاريخ فقه شيعه كردند كه بسيار ميراث ارزشمندي است . فقهاي عظيم الشأني همچون سيد ابن طاووس و خواجه نصيرالدين طوسي در اين دوران وارد كارهاي حكومتي شدند و مناصبي همچون وزارت را در داخل حكومتهاي وقت، براي تأمين مصالح حياتي اسلام و امت اسلامي پذيرفتند كه سيره و روش سياسي امثال اين فقيهان براي فقهاي آينده بهترين الگوي عملي و فقهي بود.[1]

علامه حلي با مسافرت تبليغي، سياسي مشهور خود به دربار سلطان محمد خدابنده در سلطانيه و سه سال اقامت پرثمرش در كنار آن سلطان، شيوه كار سياسي زنده و جالبي را از خود به يادگار گذاشت .[2] چنانكه "ابن فهد حلي" با مراوده و فعاليت هاي سياسي خود موجب گرايش به تشيع والي وقت بغداد و آن مناطق گرديد،[3] و بدين واسطه نشان داد كه فعاليت سياسي از وظايف يك فقيه است و فقها بايد كوشش كنند حتي الامكان به طور مستقيم و يا غير مستقيم، قدرت سياسي و نظامي را در جامعه به دست آورند. چنانكه فعاليت هاي سياسي فقيه بزرگوار "محمد بن مكي" معروف به "شهيد اول" و مراوده او با حكومت شيعي و انقلابي سربداران، موجب كشته شدن و شهادت او به دست حكام وقت گرديد.[4] مجموع اين قضايا و نمونه هاي مشابه اينها در دوراني اتفاق افتاده است كه از نظر تاريخ فقه آن دوران به عنوان "عصر فقهاي قديم" شناخته مي‌شود. ويژگي برجسته عصر فقهاي قديم در تاريخ فقه حكومتي شيعه، ورود مستقيم و آشكار فقهاي بزرگ در امور حكومتي و سياسي است .

---