إنْ قُلْتَ: ماذا تَقولُ فى مَن يَرَى أنَّ الْوُجودَ مَعَ كَوْنِهِ عَيْنَ الْواجِبِ وَ غَيْرَ قابِلٍ لِلتَّجَزّى وَ الانْقِسامِ، قَدِ انْبَسَطَ عَلَى هَياكِلِ الْمَوْجوداتِ، يَظْهَرُ فيها فَلا يَخْلو عَنهُ شَىْ‌ءٌ مِنَ الاشْيآءِ بَلْ هُوَ حَقيقَتُها وَ عَيْنُها؛ وَ إنَّما امْتازَتْ وَ تَعَدَّدَتْ بِتَقَيُّداتٍ وَ تَعَيُّناتٍ اعْتِباريّاتٍ، و يُمَثَّلُ ذلِكَ بِالْبَحْرِ وَ ظُهورِهِ فى صورَةِ الامْواجِ الْمُتَكَثِّرَةِ مَعَ أنَّهُ لَيْسَ هُناكَ إلّا حَقيقَةُ الْبَحْرِ فَقَط؟

قُلْتُ: هذا طَوْرٌ وَرآءَ طَوْرِ الْعَقْلِ، لا يُتَوَصَّلُ إلَيْهِ إلّا بِالْمُشاهَداتِ الْكَشْفيَّةِ دونَ الْمُناظَراتِ الْعَقْليَّةِ. وَ كُلٌّ مُيَسَّرٌ لِما خُلِقَ لَهُ. [1]

( «اگر بگوئى: رأى تو چيست درباره كسى كه وجود را چنان مى‌بيند كه در عين آنكه حقيقت واجب است و قابل تجزيه و انقسام نيست معذلك بر پيكرهاى موجودات گسترده شده است، و در تمام اشياء ظهور نموده بطوريكه چيزى از آن خالى نمى‌باشد، بلكه آن وجود، حقيقت أشياء و عين اشياء است، و امتياز و تعدّد و تقيّد و تعيّن اشياء بواسطه اعتباريّات است؛ و آن را مثال ميزنند به دريا و ظهور دريا در صورت و شكل امواج كثيره با آنكه در حقيقت چيزى غير از حقيقت دريا و آب در ميانه نيست؟

من ميگويم: اين معنى را با قواى عقلانى نمى‌توان ادراك نمود، بلكه بايد با مشاهدات كشفيّه آنرا دريافت نمود نه با گفتگوهاى بحثى و مناظرات عقلى. و راه هر كس براى آنچه كه وى براى آن آفريده شده باز و آسان است.»)

و امّا آنچه شيخ علاء الدّوله در آخر گفته كه اگر كسى گويد كه فضله شيخ عين وجود شيخ است، غضب خواهد فرمود و مسامحه نخواهد نمود؛ تمثيلى به غايت ناستوده است، و به فضله نادرويشى آلوده. زيرا كه ارباب توحيد اگر معيّت حقّ را به أشياء چون معيّت جسم به جسم دانند اين فساد لازم آيد

______________________________ [1]. گفتار مير سيّد شريف را در «روضات» طبع سنگى ج 4، ص 194، از «مقامع الفَضل» نقل نموده است.