و بالجمله؛ اين را بداند كه در توبه- مادامى كه مرگ را معاينة نبيند- باز است اگرچه گناهش در وصف نيايد.

و اين را هم بداند كه يأس از رحمت الهى، بدترين گناهان است و از آن، بالاتر گناهى را سراغ نداريم؛ جسارت مى‌كنم و عرض مى‌كنم: به يك جهت، يأس از رحمت الهى، از كشتن انبيا عليهم السّلام بدتر است!

خلاصه؛ اين هم از اهميّات است كه بايد سالك بداند كه شيطان همه همّتش اين است كه انسان را در هرحال كه هست از راه خدا منع نمايد و اگر از راه‌هاى معمولى هواى نفس نتوانست برگرداند آن وقت از طرق مموّهه‌[1] شرع و عقل مى‌آيد و اگر از اينها هم نتوانست غلبه نمايد، مى‌گويد: امر تو گذشته است، تو نمى‌توانى توبه حقيقى بكنى، «توبه حقيقى» شرايط دارد، تو كجا عمل به شرايط توبه حقيقى كجا؟! و اگر به شرايطش عمل نكنى، توبه نكردن بهتر از توبه دروغى است؛ علاوه‌بر اين، مى‌گويد كه تو آن‌قدر گناه كرده‌اى كه از قابليّت و سعادت قبولى توبه و توفيق توبه افتاده‌اى!

و اگر سالك اين حرف‌هاى او را قبول بكند، مادامى كه قبول كرده است، مغلوب شده، [آن شيطان‌] ملعون مقصودش را به دست آورده؛ و اگر اين حرف‌هاى او را جواب داد و ردّ كرد و گفت: كه اوّلا: رحمت الهى را كه مى‌تواند تخيّل بكند، رحمت او، رحمتى است كه تو را مأيوس نكرد و دعايت را مستجاب نمود؛ ثانيا: من اگر توبه حقيقى كامل نتوانم بكنم آن مقدارى كه توانستم بكنم، مى‌كنم؛ لعلّ‌[2] خداوند مهربان به جهت همين مقدار توبه كه كردم، توفيق بالاتر آن را بدهد، يك مقدار كامل‌تر [توبه‌]

[1] - تحريف شفه، پنهان شده.

[2] - لعل: شايد.