تمثيل‌- چون آتش در سنگ و آهن، و ميوه و درخت در دانه، و آب در زمين، و صفا در آهن، علم و ايمان در نفوس‌[1] مركوزاند، و اخراج آن را اسباب است، آيينه علم جز تذكر نيست: وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ (54/ 40).

حقيقت‌- آن‌چنان كه نفس ادراك كه معرفت است مقتضى عبادات‌[2] اضطرارى و رحمت عام است، ادراك ادراك كه علم است مستلزم عبادات‌[3] اختيارى و سير و سلوك و رحمت خاص است: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ‌ (51/ 56).

فايده‌- مظهر اين رحمت همچنان‌[4] مظهر رحمت عام است‌[5] كه: بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ‌ (9/ 128).

حقيقت‌- مبدأ اين نوع از كثرت، عبادت‌[6] و بعد عدمى است كه تعظيم امر نسبى است، كه كثرت متحقق‌[7] نگردد الا بدين و اين نسبت به يقين، كه مقام وحدت است و كشف حقيقى، ساقط مى‌گردد: وَ اعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ‌ (15/ 99).

حقيقت‌- و اصل كامل در وقت استغراق مقام معرفت اگر به علم پردازد، كه از رهگذر حواس داخلى و خارجى حاصل مى‌شود، محجوب گردد: لَنْ تَرانِي وَ لكِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ‌ (7/ 143).

فرع‌- چون متنزل‌[8] شود جهت ارشاد و تكميل به حسب مرتبه كمال وصال به آيات نزول كند، اعلى منزل او آيت كبرى بود و بيان وجدان آن جز به طريق اجمال ممكن نشود:

فَأَوْحى‌ إِلى‌ عَبْدِهِ ما أَوْحى‌ (53/ 10).

حقيقت‌- غايت علم اعنى ادراك ادراك عدم ادراك است، چه مدرك حقيقى‌

[1] - ه: علم در عقل و ايمان در نفس

[2] - ج، د: عبادت

[3] - ج، د: عبادت

[4] - ه:« كه» اضافه دارد.

[5] - ه:« مظهر رحمت خاص است» اضافه دارد.

[6] - ه: نوع عبادت از مقام كثرت

[7] - الف: محقق

[8] - ب: منزل