غيرمتناهى است، و علم متناهى، و اين عدم ادراك ادراكى بود بى‌ادراك ادراك، و ادراك، عدم ادراك در اين مشهد حيرت و استغراق مدرك بود در مدرك، و از آن وجه كه با عدم ادراك است به جهل و غفلت ماند، و صاحب اين حال از اين وجه مستور گردد: وَ تَحْسَبُهُمْ أَيْقاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ (18/ 18).

سرى نازك‌- بعد از اين حال نسب كه از مقام كثرت و شرك خفى است مرتفع گردد، و فناى مدرك، و ادراك در مدرك، آن‌چنان كه هست ظاهر شود، و: تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ‌ (14/ 48) يَوْمَ نَطْوِي السَّماءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ‌ (21/ 104) با لوازم آن از انتشارات كواكب و تكوير آفتاب و غير آن حال حاصل گردد، و نداى حقيقى ازلى و ابدى به گوش هوش بى‌هوشى سالك آيد[1] كه: لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ‌؟ (40/ 16) و از خلاء فناء حقيقى صدايى خيزد كه: لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ (40/ 16).

تمثيل‌- عقل را ادراك اين شهود به مثابت محسوسات حسى است، به نسبت با حسى ديگر، يا چون اكمه است به نسبت با الوان، و يا طبيعت ناموزون به نسبت با موزونات طبيعى، چون شعر و اصول موسيقى.

از آنكه تصرف او به واسطه نسبت‌هاى خفيه‌[2] است از اشخاص و انواع كليات، و اين جمله امور نسبى است، و از عالم خلق است، و ادراك عالم امر وراى اين است، فكيف ادراك مالك خلق و امر، كه از اين جمله منزه است؟ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ، تَبارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ‌ (7/ 54).

رمز- از تنگنايى اين مقام است كه: لا يسعنى فيه ملك مقرب و لا نبى مرسل فرمود، لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِمْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِراراً وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً (18/ 18).

[1] - ب، ه: هوش سالك بى‌هوش رسد

[2] - ج: خفيفه