در هر مقام و نشأه و موطن- از جهت وفا و استيفا و روح و جسم- موقت و غير موقت (واجب) است، و اين در انبيا مانند چيزى است كه شرايع عام و احوال خاص آنان دربردارد.

183/ 5 و امّا مراد از هر انسان؛ به اعتبار استعداد خاص او است كه كارش پس از آن كه اهل هر دو دسته (بهشتيان و دوزخيان) در هر دو جاى گرفتند- يعنى از حكم هرچه كه در آن تقليب و دگرگونى مى‌يابند- به آن (استعداد خاص) منتهى مى‌گردد.

184/ 5 و اما مراد از هر وقت؛ چيزى است كه بدو و بر او- از افعال و احوال- (در هر وقتى) ظاهر مى‌شود، و اين حكم كمال مخصوص او است از مطلق مرتبه كمال؛ و حكم حال او به حسب نسبت اسمى كه اين انسان به واسطه تعيّنش مر آن (اسم) را مظهر و مظهر است، چون به واسطه اعيان و خصوصيّت استعدادهاى آنها اسماء تعيّن مى‌يابند، وگرنه حق تعالى از حيث انقطاع نسبت‌هايش از جهت علم و وجود و مرتبه؛ نه اسمى دارد و نه وصفى، و اين منافى تأثير آنها در اعيان- به واسطه ظاهر كردن صور آنها پس از تعيّن- نمى‌باشد، براى اين كه هر باعثى به سبب وجه فاعل اثرگذار؛ در حصول صورت باعث؛ يارى و كمك مى‌كند، و اين با همه اشكالاتش نزد قوم واضح است و آن كس كه صاحب توفيق باشد اين مسأله كه به نام مسأله دورى ناميده شده برايش روشن مى‌باشد، و سخن محقق كه: آن‌چه كه آنان برآنند، در جواب سئوال: مراد حق تعالى از خلق چيست؛ مى‌باشد و محتمل بر اقسام سه‌گانه مى‌باشد.

سئوال دهم آيا به عين و يا مرتبه انسان در بعضى از مرادات و يا همه آنها كه بيان شد يارى و كمك گرفته مى‌شود

و يا او از حيث عين و يا مرتبه‌اش در برخى از مرادات و يا همه آنها كه بيان شد يارى مى‌گيرد و آيا استقلال براى يكى از دو طرف الهى و يا انسانى حاصل است و يا آن‌كه مطلقا ممتنع است و يا در بعضى امور محال است؟ 185/ 5 جوابش اين‌كه: استقلال حاصل براى حق تعالى در وجود؛ عين او است، چون غير او را در حقيقت وجودى نيست، زيرا وجود غير عبارت است از تعيّن حق- از آن حيث كه‌