19/ 4 سوم اين‌كه ما اينجا نقل كرديم مرتبه احديت جمع و وجود به نام «عماء» ناميده شده موافق آن چيزى است كه در آغاز و تفسير آمده كه: مراد از حقيقت الحقايق و نفس رحمانى و اوّل مراتب ظهور و «عماء» همين مرتبه است؛ و نيز مطابق آن چيزى است كه در مفتاح آمده: انسان تا (رسيدن به) مرتبه كمالش؛ عماء را كه عبارت از امّ الكتاب و مرتبه جامع است به اسماء الهى و اعيان كونى و منزل تدلّى (فرود آمدن) حق و حقيقت الحقايق و محلّ نفوذ مقدّرات مستند مى‌دارد، و اين مخالف آن چيزى است كه در پايان تفسير آمده كه: احديت جمع مقدم بر «عماء» است، و نيز مخالف آن‌چه كه در مفتاح خواهد بيان كرد كه: امر از حقيقت الحقايق كه به نام مرتبه جمع و وجود است به حركتى غيبى از مرتبه مركزيّت به نفس رحمانى كه موصوف به «عماء» است فرود مى‌آيد، و باز مخالف آن‌چه كه در شرح فرغانى آمده مى‌باشد كه: «عماء» عبارت است از تعيّن دوم و آن نفس رحمانى و عالم ارتسام و معانى- به اعتباراتى- مى‌باشد، و نفس رحمانى كه «عماء» است همان مراد حضرت شيخ قدس سره در تفسير است كه پس از اعتبار علم او به خودش گفته: و بعد از آن مرتبه شهود خداوند است خودش را به خودش در مرتبه ظاهريت نخستينش به اسماء اصليش، و اين اوّلين مراتب ظهور است نسبت به غيب ذاتى مطلق؛ به حكم مقام احدى ذاتى و تعين اوّلى كه عبارت از حدّ فاصل است، و اين‌[1] در مرتبه احديت جمع كه عبارت از «عماء» است مى‌باشد.

20/ 4 و جواب آن- خدا دانا است- پس از آن‌كه اشاره به تحقيقش به نوعى كه آن وقت و حال اقتضاى آن را داشت گذشت اين‌كه: اين مرتبه برزخى كمالى انسانى كه عبارت از حقيقت الحقايق و مرتبه احديت جمع است- و در بيان حضرت شيخ قدس سره هم گذشت-

[1] - يعنى شهود خداوند خودش را به خودش در مرتبه ظاهريت نخستينش كه از آن اطلاق احديت جمع بر تعيّن دوم ظاهر مى‌شود، و خلاصه سخن در اين مقام اين‌كه از بيان حضرت شيخ قدس سره در پايان تفسير- و در آنچه كه در مفتاح الغيب گفته: امر از حقيقت الحقايق ... تا آخرش و در اين موضع از تفسير و شرح فرغانى آمده- استفاده مى‌شود كه اطلاق« عماء» به نفس رحمانى بر تعيّن دوم و مقام واحديت است؛ و آن مخالف اين چيزى است كه ما در وجه پنجم نقل كرديم و نيز مخالف آن چيزى است كه در اول تفسير آمده و مخالف آن است كه در مفتاح- در موضع:

انسان تا( رسيدن به) مرتبه كمالش مستند به عمائى ... تا آخر آن- آمده كه اطلاق« عماء» و نفس رحمانى بر تعيّن اول و مقام احديت است.