چند جهت كه از بيان حضرت شيخ قدس سره استنباط مى‌شود غير ممكن است‌[1]:

45/ 2 نخست آن‌كه احكام نظرى تابع مدارك‌اند، و آنها (مدارك) به واسطه توجهات ادراك‌كنندگان‌[2]، و آنها (توجهات) تابع مقاصداند، و آنها (مقاصد) تابع عقايد، و آنها تابع تجليات اسمائى هستند كه به حسب استعدادهاى قوابل متعيّن‌اند، زيرا تجليات در اصل منبع وحدت صفتشان وحدانيت و توصيفشان توصيف هيولا است كه در ذات خويش تعدد ندارد؛ و به اختلاف قوابل در قابليت‌شان- به حكم مراتب و مواطن و اوقات و احوال و مزاجها و صفاتشان و به حسب احكام حالات وسايط وجودشان- اختلاف پيدا مى‌كنند، مثال آن تعدد يك بينش است كه مثلا به ده بيننده تعلق مى‌گيرد و به حسب اختلاف آنها از جهت نزديكى و دورى و نرمى و خشنى و رنگى و بى‌رنگى اختلاف پيدا مى‌كند، پس ثابت شد كه احكام نظرى تابع استعداد بيننده است و به اختلاف آن اختلاف پيدا مى‌كند، نه آن‌گونه كه نفس الامر- به واسطه مطابقتش- بر آن هست (بلكه منوط به استعداد بنده است) و از اينجا نيز سبب اختلاف اهل نظر دانسته مى‌شود.

46/ 2 دوم اختلاف آراء متنافض است با عدم قدرت يكى از آنها بر باطل كردن دليل ديگرى؛ كه خود دليل است هيچ اعتمادى بر نظرش نيست، با اين كه قطعا يكى از آنها باطل و نادرست است، بنابر اين در هر دليلى احتمال حاصل است.

47/ 2 سوم اين كه بسيار پيش مى‌آيد كه بيننده مدت زمانى بر نظرش اعتماد دارد و پس‌

[1] - ما براى روشن‌تر شدن مطلب بعضى از مراتب را در اينجا ذكر مى‌كنيم. نخست آن‌كه فيض اقدس عبارت از ظهور حق سبحان است در حضرت علم بر خودش به صور اعيان و قابليات و استعدادهاى ايشان، و اين همان است كه شارح فاضل مى‌گويد شناخت حقايق اشيا- آن‌گونه در علم الهى‌اند- با دلايل نظرى غير ممكن است و نياز به مكاشفه و شهود دارد. ديگر آن‌كه ذات واجب را با تعينى از تعينات؛ صفت و يا اسم گويند، مانند عالم و قادر؛ ديگر آن‌كه هر يك از اسماء و صفات مظهر خاصى را اقتضا مى‌كند، مظاهر به تبع اسماء و صفات به حصول مى‌پيوندند.

ديگر آن‌كه اسماء حق تعالى مظاهر مى‌طلبند و صور و مظاهر جوياى اسماءاند كه آنها را بمنصه ظهور برسانند، هر يك از اعيان ثابته به زبان استعداد طالب ظهور خلقى و وجود خارجى‌اند، چون حق تعالى جواد على الاطلاق است با تجلى به فيض مقدس به هر يك به اندازه قابليت و استعداداتشان هستى مى‌بخشد. م

[2] - يعنى به حسب تفاوت مدارك اختلاف پيدا مى‌كنند، و آنها به واسطه توجهات ادراك كنندگان تابع آنها هستند و به واسطه اختلاف آنها اختلاف پيدا مى‌كنند، و همين‌طور در بقيه.