و زبان شرع بيانگر نيكويى و زشتى و معرّف نتايج آن دو؛ و چگونگى تدارك و تلافى زيان معصيت و يا ارزشمندى سود عمل نيك و پسنديده است.

367/ 3 و باز گروهى برتر هستند كه نتايج ذوقشان اين است كه تمام سبب و شرط و واسطه‌ها تعينى از تعينات حق متعال مى‌باشد، و فعل وحدانى و يگانه او به حيثيت هر تعينى باز مى‌گردد، و آن‌كه فعل را ظاهرا به او نسبت مى‌دهد؛ حكم فعل و نتيجه آن را- به حسب شهود او و معرفتش و نسبت آن به اصل و احديت تصرف و تصرف كننده و رنگ پذيرى افعالش به حكم وجوب و راز پيشى گرفتن قلم (جف القلم به ما هو كائن)[1] و مقتضاى آن‌كه به واسطه ضعف بوده و يا عدم آن- به وى اتصال مى‌دهد[2]. و هر كس اين مشهد را نچشيده و ذوق اين كشف را نيافته سرّ بيان الهى را در نيافته كه فرموده: وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ رَمى‌، يعنى:

و چون پرتاب كردى تو نبودى كه پرتاب كردى بلكه خدا پرتاب كرد (17- انفعال) و اين سرّ ديگر را هم درنيافته كه فرمود: إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ‌، يعنى: كسانى كه با تو پيمان مى‌بندند در حقيقت با خدا پيمان بسته‌اند. (10- فتح) و همين‌طور سرّ بيان رسول الهى را كه فرمود: خداوند بر زبان بنده‌اش فرمود: خدا سپاس كسى را كه ستايشش كرد شنيد، و سرّ بيان الهى را كه فرمود: من گوش و چشم و دست بنده مى‌شوم را درنيافته؛ و اين سرّ را كه بعد از همه اين‌ها است كه فرمود: قاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ‌، يعنى: با آنان بجنگيد كه خدا به دستهاى شما عذابشان مى‌كند (14- توبه) هم درنيافته است؛ و نمى‌داند[3] كه از چه جهتى‌

[1] - يعنى قلم به آنچه كه بايد پديد آيد آسوده گشت و خشك شد.

[2] - دسته اولى افعالى را بدون واسطه منسوب به حق تعالى مى‌دارند و وسايط را معددات دانسته و اصلا داراى تأثير نمى‌دانند، گويند فعل حق تعالى واحد است ولى به واسطه محلهاى مختلف تعدد مى‌پذيرد و به واسطه اين تعدد متصف به كيفياتى زيان‌مند و سودمند و نيكو و زشت مى‌گردد. دسته دوم وسايط را سبب‌ها و تأثير گذارنده‌هاى حقيقى مى‌دانند، گويند فعل حق تعالى واحد و يگانه است و به اثر پذيرى توصيف نمى‌شود، ولى وقتى در مجالى و مراتب ظاهر گشت؛ فعل منسوب به وسايط مى‌شود نه بدون واسطه به خدا. و دسته سوم بين نسبت افعال به خدا و وسايط جمع كرده و گويند: فعل از جهت تعيّن و اثر تعين؛ اثر حق تعالى است از آن جهت كه مرتبه حق تعالى و تنزّلى از تنزلات او و افزارى مروى راست، هم چنان كه ديدن انتساب به چشم دارد، به اين اعتبار كه آلت نفس است و مرتبه و صفتى از مراتب و تعينات نفس است، و باز ديدن به نفس هم انتساب دارد، يعنى به اعتبار ظهور آن به واسطه تعيّن چشم و تنزلش در مرتبه آن- نه جبر است و نه اختيار بلكه چيزى بين آن دو است-.

[3] - يعنى هر كس اين مشهد را نچشيده. م