مظهر، مجاز آن (وجود) است نه حقيقتش، بنابر اين هر نعمتى فضل و بخششى از جانب او است، چون آن عنوان و نشانه جمال او است، و هر نقمت و دردى عدلى از جانب او است، چون آن بيانگر جلال او است، و هر دو برهان كمال وى، جز آن‌كه اين پراكندگى موجود به حسب استعداد قابل است، پس هر كس را كه خيرى رسيد خداى را سپاس گويد و هر كه نه، جز خودش را نكوهش نكند، هر كس براى انجام مقصودى كه به جهت آن آفريده شده داراى توانائى است.

مقام دوم در اين كه حق تعالى داراى وحدت حقيقى است كه در مقابل آن كثرت تعقّل نمى‌شود

و سخن در آن درخواست آوردن مقدماتى را دارد.

مقدمه اول‌

359/ 3 توحيد در لغت يعنى تفريد (يگانه گردانيدن) و در اصطلاح اهل ذوق (مكاشفه) عبارت است از علم به تفريد و يگانه كردن وجود خالص به گونه‌اى كه مبادى و ترتيب در عظمت قيّومى او در نورديده گردد، و معنى عظمت او عبارت است از احاطه‌اش به همه چيز و حضور هر چيز نزد او و نهايت قرب شئى نزديك بودنش به او است، چون وجود برابر شيئيت (وجود داشتن) است، بنابر اين هيچ چيزى بدون آن (وجود) تحقق و ثبوت نمى‌پذيرد، يعنى وجود عينى و خارجى برابر شيئيت وجود است، و وجود علمى برابر شيئيت ثبوت است.

درباره بيان اول (خداوند فرموده:) لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مَذْكُوراً، يعنى: چيز قابل ذكرى نبود (1- انسان) و درباره بيان دوم فرموده: إِنَّما قَوْلُنا لِشَيْ‌ءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ‌، يعنى: سخن ما به هر چيزى وقتى اراده وجود آن را بكنيم اين است كه بدو گوييم: باش؛ دردم وجود مى‌يابد (40- نحل) و اما مدّعى تفريد بدون علم و وجود- كه هر دو نسبت ظاهرى و باطنى نوراند- با عقل خود ستيز مى‌ورزد، در حالى كه معنى قيوميت دوام قيام است و عدم تعلق وجود به غير خود، بلكه تعلق غير او به مطلقا به واسطه عليت و غلبه است و از اين روى گفته‌اند: قيوم كسى‌