فصل پنجم‌

355/ 3 و به واسطه تقيّد نداشتنش به زمان، تمام لحظات و آنات نزد وى حاضراند، و به واسطه اين حاضر بودنشان آن‌چه هم كه در آنها است (يعنى در ظرف آن لحظه و آن تحقق مى‌پذيرد) نزد وى حاضراند، پس تمامى موجودات با وجود و حالاتشان- كه نسبت به خودشان منقسم به سابق و حاضر و لاحق مى‌شوند- و همين‌طور نسبتهايى كه ما بين آنها است نزد او حاضراند، لذا اگر در كلام و يا افعال الهى قيدى به زمان و يا مكان و يا حال اعتبار شده، به اعتبار حال غير- يعنى مخاطبان- مى‌باشد.

فصل ششم‌

356/ 3 و به واسطه اطلاقش- از جهت رحمت- تمام موجودات را فراگرفته است، يعنى از جهت وجود و علم، لذا وقوع آن‌چه كه مخالف علم او باشد امكان ندارد، بنابر اين سرّ قدر و تابع بودن اراده مر علم او را درست است، هم چنان كه قدرت؛ اراده را- به واسطه آشكار كردن آن‌چه را كه اراده معين كرده- تبعيت و پيروى دارد، و از برخورد اين دو؛ كلام و تأثير و ايجاد آشكار مى‌گردد[1]، و اين تعيّن وجود است- به حسب هر نسبتى علمى- كه عبارت است از حقيقتى از حقايق؛ به صورتى كه آن حقيقت آن را اقتضا مى‌نمايد، و اين همان معنى سريان وجود؛ و تخصّص و نشر و انبساط و رشّ (به معنى پراكندگى) وجود است، و اين مطلق خلق و ايجاد است. اصولا ابداع و اختراع نه داراى ماده است و نه مدت، جز آن‌كه‌

[1] - اين همان كلام فعلى ظهورى در مقام فيض و تجلى فعلى است، اما كلام ذاتى نفسى عبارت است از آشكار نمودن آن‌چه كه در غيب ذات او در حضرت اسماء و مقام و احديت؛ كه تابع تجلى ذاتى علمى و حب ذاتى و اراده ذاتى است مى‌باشد، بلكه از نظر تحقيق عرفانى و ذوق شهودى: خداوند متعال در مقام احديت متكلم است و تكلمش فيض اقدس و تجلى اعلاى ارفع مى‌باشد و مخاطب آن اسماء ذاتى در مرحله نخست، و حضرت و احديت و اسماء و صفات در مرحله دوم مى‌باشند، پس او در مقام و احديت متكلم است و تكلّمش تجلى به مقام اسم« الله» به وجه ظاهر آن است و مخاطب آن اعيان ثابته- يعنى نخست عين انسان كامل و سپس بقيه كه تابع آنند- مى‌باشند.