باطنى، و سخن در آن‌[1]: اين كه او وجود مطلق واجب واحد يگانه است؛ عبارت از تعيّن وجود در نسبت علمى ذاتى الهى مى‌باشد، و حق تعالى از جهت اين نسبت نزد محققان مبدأ ناميده مى‌شود- نه نسبتى غير اين- پايان سخن حضرت شيخ قدس سره.

339/ 3 شبهه و اشكال هفتم اين كه: وجود در موجودات مقول به تشكيك است، يعنى در علت قوى‌تر و قديم تر و سزاوارتر از آن در معلول است، و محال است كه واجب بر غير خود مقول به تشكيك باشد، چون مشكك زايد است و زايد بر حصه‌هاى وجودى عين آن نمى‌باشد[2].

340/ 3 جوابش اين كه: مقول بودن؛ نسبت وجود است، همان‌گونه كه تعدّد جز در آن تحقق نمى‌پذيرد؛ تشكيك هم جز در آن واقع نمى‌گردد، يعنى به واسطه اختلاف قابليات متعلقات و يا آن‌كه اختلاف به سبب ذاتى و عرضى بودن وجود است.

341/ 3 حضرت شيخ قدس سره در رساله هاديه گويد: آن‌چه گفته‌اند حقيقت مطلق در چيزى به واسطه قوى‌تر و يا قديم‌تر و يا سزاوارتر بودن اختلاف پيدا مى‌كند؛ تمام اينها در نزد محقق؛ به ظهور- به حسب استعدادهاى قابلان- بازگشت دارد، بنابر اين حقيقت در تمام موجودات يكى است و تفاوت بين ظهور آنها به حسب مقتضاى تعين آن حقيقت است.

342/ 3 شبهه و اشكال هشتم اين كه: اشتراك وجود بين واجب و ممكنات معنوى است‌[3]، پس اگر وجودى يافت شود يا به واسطه وجودى زايد است و يا به واسطه وجودى كه آن وجود خودش است، لذا هر كدام كه باشد اطلاقش بر تمام موجودات- به اين معنى- نيست، بنابر اين مشترك معنوى نمى‌باشد و اين خلاف فرض است.

343/ 3 جوابش اين كه: اشتراك براى مطلق نسبت كلى است؛ وگرنه ذاتش از كل عالميان بى‌نياز است، و اين كه ما موجود را به چيزى كه داراى وجود است تفسير نموده‌ايم؛ اعم و فراگيرتر از آن است كه زايد و يا عين خودش باشد، بنابر اين معنايى را حاصل كرده‌

[1] - يعنى سخن در مبدئيت اين كه آن منبع اعتبارات و كانون نسبت‌ها و اضافات ظاهرى و باطنى در وجود- در پهنه تعقلات و اذهان- است.

[2] - تشكيك خاصى كه در آن ما به الاشتراك عين ما به الامتياز است اقتضاى زيادتى ندارد، بلكه حقيقت وجود داراى پهنه فراخى است كه مراتب كامل و ناقص دارد، كمال؛ عين حقيقت است و نقص خارج از آن حقيقت و هويات هم بسيطاند.

[3] - اشتراك معنوى كه روح وحدت وجود است منافى اين كه وجود داراى مراتب باشد نيست، بلكه حقيقت داراى مراتب مؤكد وحدت حقيقى است.