فهميدنْ تفاوت در ميان مردم پيدا مى‌شود[1] چنانچه در حديث وارد شده: آيا نمى‌ترسد كسى كه پيش از امام سر از سجده برمى‌دارد اينكه خداى عزّ وجلّ سر او را سر الاغ گرداند[2]! و اين تغيير[3] نظر به صورت هرگز نشده و نمى‌شود امّا نظر به معنا متحقّق شده، چراكه حقيقت الاغ و خاصيّت او كم‌شعورى و نفهميدگى است و هركه سر از سجده پيش از امام بردارد سر او در كم شعورى و نفهميدگى سر الاغ خواهد بود. و مقصود در حديث همين است و بَس نه صورت آن كه ظرف معناست؛ چراكه جمع كردن ميان اقتدا و پيشى بر امام جستن از نهايت بى‌عقلى است چو[4] اين دو كار نقيض يكديگرند. و اين نوع كلام برمى‌گردد به اينكه تعبير از معنا به صورتى كرده شود كه متضمّن آن معنا يا مثل آن معنا باشد.

و از اين قبيل است آنچه در قرآن مجيد واقع شده كه: «فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَيْنا طائِعِينَ»[5] يعنى گفت خداى عزّ وجلّ به آسمان و زمين كه: آفريده شويد خواهى نخواهى، پس گفتند كه: آفريده شديم در حالتى‌[6] كه فرمانبرداريم. و شكّى نيست كه تأثير كردن قدرت خداى عزّ وجلّ در آسمان و زمين و متأثّر شدن‌[7] آنها بِالطَّبع تشبيه شده به امر كسى كه فرمانِ او برده شود و اطاعت نمودن شخصى كه به رغبت فرماندارى كند.

و از اين قبيل است آيه: «إِنَّما قَوْلُنا لِشَيْ‌ءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ»[8] يعنى كلام ما با چيزى كه اراده ايجاد آن نموده باشيم آن است كه بگوييم بشو، پس بشود. و اين نوعى است از كلامهاى باطنى كه بى‌حرف و صدا باشد.

[1] -s m + و.

[2] - صحيح البخاري 1: 170. و با اندكى اختلاف در مسند أحمد 2: 469.

[3] - تغيير/a تغيّر.

[4] - چو/a . چرا كه.

[5] - فصّلت: 11.

[6] - حالتى/s a حالى.

[7] -m - شدن.

[8] - نحل: 40.