بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ»[1] يعنى به حقّ وقت عصر قسم كه آدمى در زيانكارى است، مگر كسانى كه ايمان آورده‌اند و عمل صالح كرده‌اند و با يكديگر وصيّت به حقّ و به صبر نموده‌اند. و در اين آيه چهار شرط ذكر شده.

و در موضعى كه اكتفا به يكى شده شرطى است كه جامع است، چنانچه فرموده:

«إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ»[2] يعنى رحمت خدا نزديك است به نيكوكاران. و نيكويى كردن جامع جميع شرطهاست و هركه تتبّع‌[3] قرآن كند تمامى آن را از اوّل تا آخر چنين مى‌يابد.

و هركه اين را بفهمد سزاوار است كه حال او[4] ترس و اندوه باشد و از براى اين است كه گفته شده: هيچ بنده‌اى صبح نمى‌كند كه تلاوت قرآن كند و ايمان به آن آورده باشد مگر آنكه اندوه او بسيار و فرح او كم و گريه او بسيار و خنده او كم و تعب و شغل او بسيار و راحت و بيكارى او كم شود.

و متأثّر شدن بنده به تلاوت آن است كه بگرداند خود را به صفت آيه‌اى كه خوانده شده؛ پس در نزد آيه‌[5] تهديد به عذاب و مقيّد گردانيدن آمرزش به شرطها كوچك گردد از ترس خدا گويا نزديك است كه بميرد. و در نزد ذكر توسعه الهى بر بندگان و وعده آمرزش شكفته شود گويا از خوشى پرواز مى‌كند. و در نزد ذكر صفات و اسماى‌[6] خدا از راه افتادگى از براى بزرگى آن و[7] دريافت عظمت آن سر به پيش افكند. و در نزد ذكر كردن كافران چيزى را كه بر خدا محال است- مانند آنكه خدا ولد و زن دارد- آواز را پست سازد و شكستگى در باطن به هم رساند از براى حيا از زشتى‌

[1] - عصر: 1- 3.

[2] - اعراف: 56.

[3] - تتبّع/a متتبّع.

[4] -a + به.

[5] -a s - آيه.

[6] - اسماى/a اسمهاى.

[7] -a - و.